جریان‌های اثرگذار بر دانش کلام در سده اخیر حوزه علمیه قم

وی ادامه داد: در این دوره حوزه قم در حال شکل گیری است و هنوز مواجهه های فکری موجود در ایران و جهان به صورت مستقیم با حوزه ارتباطی ندارد تعداد طلاب و دانش آموختگان بسیار اندک است و زمینه تأسیس و توسعه دانش کلام وجود ندارد و کتاب های کلامی به صورت پراکنده در قم آموزش داده می‌شود و برخی رساله ها و نوشتارهایی در نقد برخی از اندیشه ها نگارش می‌شود.

رئیس بنیاد بین المللی امامت با بیان اینکه دوره دوم، دوره سرنوشت سازی در دانش کلام است، گفت: این دوره از زمان وفات حاج شیخ عبدالکریم(ره) تا وفات آیت الله العظمی بروجردی(ره) است. فضای این دوره تاریخی، فضای پرچالشی است، زیرا حوزه علمیه با اندیشه های بیرونی در تماس قرار می گیرد و فضلا، اساتید و علما تلاش می کنند در مقابل این چالش ها پاسخ های مناسب و واکنش های جدی داشته باشند.

استاد حوزه ادامه داد: دوره دوم (خیزش) به دو بخش تقسیم می شود که بخش اول از سال ۱۳۱۵ تا ۱۳۲۵ یعنی زمان ورود آیت الله بروجردی(ره) به قم تا وفات ایشان است و بخش دوم از وفات آیت الله بروجردی آغاز می شود .

وی با اشاره به اینکه در دوره دوم جریان هایی سبب شکل گیری و خیزش اندیشه‌های کلامی در بستر حوزه علمیه قم شد، تصریح کرد: یکی از جریان های مؤثر در این دوره جریان تجدید نظرطلب ها هستند که این حرکت با پایه گذاری شیخ هادی نجم آبادی آغاز شد و با سید اسدالله خرقانی و شریعت سنگلجی ادامه یافت. این افراد که تحصیل کرده هستند اما دانش نیمه تمام از کلام و فقه شیعه دارند.

حجت‌الاسلام والمسلمین سبحانی ادامه داد: این جریان مصادف با واقعه شهریور ۱۳۲۰ یعنی اخراج رضاخان از ایران است که فضای باز سیاسی و گسترش اندیشه را به همراه دارد. شریعت سنگلجی از یک سو و احمد کسروی از سوی دیگر هجمه هایی را علیه تشیع آغاز می کنند.

وی افزود: علی رغم اینکه رضاخان به دنبال خارج کردن روحانیت از صحنه و بستن ابواب تبلیغ دینی بود اما در حمایت از گروه های ضد دینی، هیچ کوتاهی نکرد و این افراد نیز به نوعی وفاداری خودشان را به تجدد رضاخانی در این دوره اظهار کردند و در همین راستا حرکت کردند.

استاد حوزه اضافه کرد: احمد کسروی در آلمان تحصیل کرده بود و از جریان روشن فکری عصر مشروطه بسیار تأثیر پذیرفته بود و پس از ورود به ایران مجلاتی را تاسیس کرد و مقالاتی را در نشر عقاید شیعی در بحث امامت، مقامات اهل بیت عصمت و طهارت، توسل و... می نویسد و تلاش می کند که نمودهای قدسی جامعه ایران را مورد هجمه قرار بدهد که واکنش های حوزه های علمیه از جمله حوزه علمیه قم را به همراه دارد.

وی اظهار کرد: با توجه به اینکه حوزه علمیه قم جوان بود و تعداد طلاب و دانش پژوهان کم بود آمادگی کاملی برای مواجهه با این مسائل را نداشت و فقدان یک نظام درسی و آموزشی در زمینه کلام سبب می شد که عکس العمل علمای قم در مقابل این موج دین گریزی و دین ستیزی کمتر نمود پیدا کند.

رئیس بنیاد بین المللی امامت گفت: وقتی علی اکبر حکمی زاده، جوان طلبه ای که مدرسه رضویه تحصیل می کرد به تدریج با کسروی و موج تجددخواهی و شریعت ستیزی تماس گرفت و تحت تاثیر آن نشریه‌ای در امتداد نشریه کسروی در قم تاسیس کرد و سؤالاتی را خطاب به علمای شیعه مطرح کرد که نتیجه آن کتاب اسرار هزار ساله بود باعث شد بزرگان قم به فکر فرو بروند.

حجت‌الاسلام والمسلمین سبحانی ادامه داد: امام خمینی (ره) در نقد کتاب اسرار هزار ساله، کتابی را با عنوان کشف الاسرار می نویسد که ترکیبی از بحث های علمی و ترویجی است و یک تحدی در مقابل حکمی زاده و جریان کسروی تلقی می شود و باعث می شود جریان حکمی زاده به حاشیه برود.

وی با بیان اینکه جریان مارکسیسم، دومین جریان اثرگذار در دانش کلام حوزه علمیه قم بود، گفت: زمانی که گروه های فعال مارکسیستی در روسیه تزاری در شمال ایران فعال شدند، بازتاب این گرایش های انقلابی مارکسیستی در ایران طبیعی بود. گروهی از نخبگان ایرانی حزبی را با نام حزب اعتدالیون اجتماعیون عامیون که مقدمه ای برای تاسیس اولین حزب مارکسیستی ایران به نام حزب کمونیست ایران بود تاسیس کردند.

رئیس بنیاد بین المللی امامت افزود: حزب کمونیست در مواجهه با رضا خان فعال شد و بعد از شهریور ۱۳۲۰ که فضای باز سیاسی و فرهنگی ایجاد شد جریان مارکسیسم در ایران با شدت بیشتری به فعالیت پرداخت و حزب توده در همین دوره تاسیس شد و بسیاری از نخبگان نسل جوان حتی متدینان و شیعیان را زیر پوشش شعارهای سیاسی به سمت خودشان جذب کردند و تفکر مارکسیستی را تبلیغ و ترویج کردند.

وی اضافه کرد: تقی ارانی یکی از شخصیت های مهم مارکسیستی بسیار تاثیرگذار در ایران بود. یکی از شگردهای تقی ارانی استفاده از علم روز و نظریات فیزیکی، شیمیایی، جامعه شناسی و روان شناسی در تایید نظریات ماتریالیستی و مارکسیستی بود که سبب واکنش حوزه های علمیه شد.

استاد حوزه اظهار کرد: محفل مرحوم علامه سید محمدحسین طباطبایی(ره) در سال ۱۳۲۹ در قم یکی از مهم ترین محفل هایی که به پاسخ گویی نسبت به جریان مارکسیسم پرداخت و حلقات بحثی را در باب نقد ماتریالیزم و دیالکتیک و اندیشه های دیگر مارکسیستی پایه گذاری کرد و کار شایسته و بایسته ای را در نقد مارکسیزم سامان دا که حاصل این حلقه کتابی به نام اصول فلسفه و روش رئالیسم شد و شهید مطهری شرحی بر آن نوشت و آیت الله العظمی جعفر سبحانی به عربی ترجمه کرد.

وی با بیان اینکه جریان وهابیت و بهائیت سومین جریانی بود که در خیزش کلام در حوزه علمیه قم اثر گذاشت، تصریح کرد: وهابیت در سال ۱۱۶۰ هجری قمری در عربستان شکل گرفت و حدود صد سال بعد یعنی در سال ۱۲۶۰ جریان بابیت بود که بابیت در تشیع در ایران و عراق به صورت یک فرقه انحرافی فعال شد . این دو جریان به صورت مستقیم و غیرمستقیم در خیزش های کلامی حوزه علمیه قم موثر بودند.

حجت‌الاسلام والمسلمین سبحانی گفت: وهابیت با چهره مستقیم وارد حوزه علمیه ایران می‌شود و علمای شیعی علیه وهابیت آثاری می نویسند اما پایگاه مواجهه با بابیت و وهابیت در آن دوره تاریخی حوزه نجف است و کتاب مرحوم شیخ جعفر کاشف الغطا اولین و مهم ترین کتابی است که در نقد وهابیت از سوی علمای شیعه نوشته می‌شود و آثاری که بزرگان قم در نقد وهابیت نوشتند همان نقدهایی است که به جریان تجدیدنظرطلبی نگاشته شد، زیرا منابع فکری انان نیز اندیشه های وهابیت بود.

وی ادامه داد: از زمان مرحوم آیت الله بروجردی مواجهه با بهائیت و بابیت در ایران جدی شد، زیرا پهلوی دوم وابسته به جریان جهانی بود که از بابیت حمایت می کرد و حضور کارگزاران بابی و بهایی در حکومت سبب حساسیت علما به خصوص مرحوم آیت الله بروجردی شد. به همین خاطر موجی را ایجاد کردند که مانع از حضور و نفوذ بیشتر این فرقه در ایران شوند.

استاد حوزه با بیان اینکه جریان های فعال در عرصه های امامت و مهدویت از دیگر عوامل خیزش اندیشه های کلامی در حوزه علمیه قم بود، عنوان کرد: نقطه های انتقادی اکثر گروه های موجود در ایران موضوع امامت و مهدویت بود، به طوری که هم جریان روشن فکری تجدید نظر طلب و هم بابیت و هم وهابیت انتقادهایی نسبت به امامت و مهدویت داشتند به همین خاطر حوزه علمیه قم از بزرگان و مراجع و اساتید برجسته گرفته تا فضلا جوان به موضوع امامت و مهدویت توجه ویژه‌ای داشتند.

وی با اشاره به اینکه مرحوم آیت الله سید صدرالدین صدر، مرحوم میر حامد حسین و مرحوم حاج عباس قمی از جمله افرادی بودند که در این زمینه فعالیت می‌کردند، بیان کرد: یکی از نقطه های بسیار مهم پایه گذاری اندیشه امامت مرحوم سید محمد موسوی (سلطان الواعظین) بود.

رئیس بنیاد بین المللی امامت گفت: مرحوم آیت الله بروجردی(ره) یکی از کسانی است که اهتمام جدی به مسئله امامت داشت و شاگرد ایشان مرحوم آیت الله صافی گلپایگانی(ره) نیز در گسترش اندیشه امامت و مهدویت نقش بسیاری مهمی دارند.

وی ادامه داد: مواجهه با تبلیغات مسیحی از دیگر زمینه های خیزش کلام در حوزه علمیه قم بود. هرچند دیرهنگام‌تر از سایر حوزه های ایران و عراق این مقابله آغاز شد، اما در دوران آیت الله بروجردی هم مواجهه مناظره ای و هم نقد نوشته هایی در عرصه مسیحیت به منصه ظهور رسید.

استاد حوزه با بیان اینکه روابط بین الملل و مناسبات با سایر مذاهب اسلامی از دیگر عوامل خیزش کلام در حوزه علمیه قم است، اضافه کرد: یکی از دغدغه های حاج شیخ عبدالکریم حائری(ره)، تبلیغ دینی و معرفتی در بیرون جهان تشیع بود و همواره نگاهی جهان‌بین و دورنگر به عرصه رشد مباحث معرفتی و کلامی در جهان اسلام داشت، اما آیت الله بروجردی بیش از هر کسی در حوزه علمیه قم پایه گذار مناسبات بین المللی کلامی بود.

وی افزود: مرحوم آیت الله بروجردی با تقویت تقریب بین المذاهب و تفسیر خاصی از نزدیکی شیعه با سایر مذاهب اسلامی عرصه ای را رقم زد که در دوره های بعد سبب شکوفایی حوزه علمیه قم در تعاملات بین المللی شد. ایشان با ایده پردازی هایی که در این عرصه انجام داد سبب شد که باب گفت‌وگوی شیعه با سایر مذاهب در بحث های کلامی آغاز شود.

حجت‌الاسلام والمسلمین سبحانی یادآور شد: همه اقدامات نشان دهنده یک دغدغه عمیق جهانی در مرحوم آیت الله بروجردی بود و این ارتباطات و آشنایی ها سبب شد که حوزه علمیه قم در دوره سوم (دوره گسترش) نه تنها به مسئله های داخل ایران بلکه به مسئله های فراشیعی هم توجه داشته باشد و کلام شیعه در حوزه قم بُعدی جهانی و فرامذهبی پیدا کند.