جایگاه مردم در نظام سیاسی- دینی از منظر آیت الله نائینی و شهید صدر

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، کتاب جایگاه مردم در نظام سیاسی - دینی از منظر آیت الله نائینی و شهید صدر، اثری پژوهشی و تطبیقی به قلم میرزاحسین فاضلی است که در سال ۱۳۹۰ توسط مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی (ص) به چاپ رسیده است. این اثر به یکی از بنیادی‌ترین پرسش‌های اندیشه سیاسی شیعه، یعنی چگونگی آشتی دادن میان حاکمیت الهی و حاکمیت مردمی (مردم‌سالاری دینی)، از دیدگاه دو تن از تأثیرگذارترین متفکران شیعه در دوران معاصر می‌پردازد.

محور اصلی و هدف پژوهش

هدف اصلی کتاب، بررسی تطبیقی و مقایسه‌ای آراء آیت‌الله میرزا حسین نائینی (از پیشگامان نظریه‌پرداز مشروطه) و شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر (از نواندیشان برجسته دینی و نظریه‌پردازان حکومت اسلامی) درباره نقش، اهمیت و «جایگاه مردم» در یک نظام سیاسی مبتنی بر دین است.

نویسنده برای این تحلیل از «تئوری سیستم» به عنوان چارچوب نظری خود استفاده می‌کند و بر اساس این الگو، سه حوزه کلیدی را در اندیشه این دو متفکر می‌کاود:

1. فرایند قدرت: مردم در به وجود آمدن، توزیع و انتقال قدرت چه نقشی دارند؟

2. مرکز تصمیم‌گیری: مردم تا چه حد در نهادهای تصمیم‌گیر و قانون‌گذار نظام نقش‌آفرین هستند؟

3. قلمرو دخالت دولت: حوزه اختیارات حکومت و حدود دخالت آن در زندگی مردم کجاست و نقش مردم در تعیین این حدود چیست؟

ساختار و فصول کتاب

ساختار کتاب به شکل زیر تنظیم شده است تا به پرسش‌های فوق پاسخ دهد:

• بخش اول: مفاهیم و کلیات
  در این بخش، نویسنده به تعریف مفاهیم کلیدی پژوهش مانند «نظام سیاسی»، «دین»، «مردم‌سالاری دینی»، «حق» و «تکلیف» می‌پردازد و مبانی نظری بحث را پایه‌ریزی می‌کند.

• بخش دوم: جایگاه مردم در فرایند قدرت و بررسی انواع حکومت‌ها
  این بخش به دیدگاه نائینی و صدر درباره مشروعیت حکومت می‌پردازد. اینکه آیا حکومت مشروعیت خود را صرفاً از خداوند می‌گیرد یا رضایت و رأی مردم نیز در آن دخیل است؟ انواع حکومت‌ها از منظر این دو اندیشمند (مانند حکومت ولایتیه، استبدادیه و...) در این بخش تحلیل می‌شود.

• بخش سوم: جایگاه مردم در مرکز تصمیم‌گیری
  این فصل بر نهاد قانون‌گذاری و تصمیم‌سازی تمرکز دارد. به بررسی این موضوع می‌پردازد که از نظر نائینی و صدر، آیا مردم حق قانون‌گذاری دارند؟ نقش مجلس شورا (از دیدگاه نائینی) و نهادهای مشابه (از دیدگاه صدر) و حدود اختیارات آن‌ها در برابر شریعت چیست.

• بخش چهارم: جایگاه مردم در قلمرو دخالت دولت
  این بخش به مسئله حقوق و آزادی‌های فردی و اجتماعی می‌پردازد. بررسی می‌شود که از نظر این دو متفکر، دولت دینی تا چه حد می‌تواند در شئون مختلف زندگی مردم دخالت کند و نقش مردم در نظارت بر حکومت و محدود کردن قدرت آن چیست.

نتایج کلیدی و یافته‌های کتاب

پژوهش نشان می‌دهد که هر دو اندیشمند، علی‌رغم تفاوت‌های زمانی و مبنایی، به نقش محوری مردم در اداره جامعه باور دارند:

• در اندیشه آیت‌الله نائینی:
  کتاب نشان می‌دهد که نائینی چگونه از نظریه «حکومت ولایتیه» (در دوران غیبت) دفاع می‌کند، اما بلافاصله برای جلوگیری از تبدیل آن به «استبداد»، آن را با ارکان دموکراتیک مشروط می‌سازد.
  

  از منظر میرزای نائینی، عناصری چون تدوین قانون اساسی، رأی اکثریت (برای انتخاب نمایندگان)، مشورت با مردم (از طریق مجلس شورا) و نظارت دقیق مردم بر حاکمان، نه تنها جایز، بلکه برای حفظ اساس دین و جلوگیری از ظلم، ضروری هستند.

• در اندیشه شهید صدر:
  تحلیل نویسنده نشان می‌دهد که شهید صدر گامی فراتر برداشته و معتقد است که تشکیل حکومت اساساً به دست خود مردم امکان‌پذیر است.
  از دیدگاه شهید صدر، شهروندان «به حکم انسان بودن» و به دلیل خلافت عمومی انسان بر سرنوشت اجتماعی خویش، از حق تصمیم‌گیری برای جامعه خود برخوردارند و شرع مقدس این حق را به رسمیت شناخته و چارچوب آن را تعیین کرده است.

در مجموع، این کتاب یک منبع علمی برای درک ریشه‌های نظری «مردم‌سالاری دینی» در اندیشه معاصر شیعه و نحوه مواجهه دو متفکر کلیدی با چالش مدرنیته، دموکراسی و حاکمیت مردمی است.