شماره ۹۱ فصلنامه علمی «مطالعات معرفتی در دانشگاه آزاد اسلامی» منتشر شد

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، شماره 91فصلنامه علمی«مطالعات معرفتی در دانشگاه آزاد اسلامی» صاحب امتیازی پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی وابسته به نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها با مدیرمسئولی حبیب محمدنژاد و سردبیری عبدالحسین خسروپناه منتشر شد.

این فصلنامه در 12 مقاله و 239 صفحه منتشر شده و عناوین، نام نویسندگان و چکیده مقالات به شرح زیر است:

نظریۀ اسلامی پیشرفت معنوی بر اساس مبانی انسان‌‌شناختی علامه طباطبایی

فاطمه‌السادات هاشمیان

چکیده: هدف: نظریات در باب پیشرفت، به ویژه در بعد معنوی، شامل اصول و مبانی ارزشی در حوزۀ مناسبات انسانی و متأثر از مبانی انسان‌شناختی به عنوان عامل و هدف معنویت است. بنابر این، هویت و عقلانیت تعریف‌شده برای انسان، بر مبانی نظریۀ پیشرفت معنویت تأثیرگذار است و هرگونه نظریه‌پردازی و الگوی اثباتی در این زمینه، مبتنی بر حوزه‌های ارتباطی انسان و همچنین شناخت نظام علّی و معلولی حاکم بر این مناسبات است. بر این اساس، هدف از انجام این پژوهش، کشف نظریۀ اسلامی پیشرفت فرهنگی در بعد معنویت بر اساس مبانی انسان‌شناختی علامه طباطبایی بود. روش: پژوهش حاضر با استفاده از روش حکمی- اجتهادی، به دنبال کشف نظریۀ اسلامی پیشرفت معنوی بود که همان تبیین علّی روابط میان مبانی انسان‌شناختی و اصول بایسته نظام معنوی است و مبتنی بر داده‌های کتابخانه‏ای و به شیوۀ توصیفی- تحلیلی انجام شد. یافته‌ها: مبانی انسان‌شناختی اسلامی با بیان نظریۀ فطرت و عقلانیت اسلامی و نگاه تشکیکی به مراتب وجودی انسان و اصل ذوابعاد بودن و اثبات حرکت جوهری و نیز اصل اجتماعی بودن انسان، ضرورت وجود معنویت در زندگی فردی و اجتماعی و ابتنای آن بر فطرت و لزوم تحقق عقلانی و وحیانی معنویت و در نهایت، ضرورت ایجاد جامعۀ معنوی را اثبات می‌کند. نتیجه‌گیری: ابتنای نظریۀ پیشرفت معنویت بر مبانی انسان‌شناختی علامه، این نظریه را به صورت همه‌جانبه و در تمام ابعاد مورد نیاز زندگی انسان تدوین می‌کند و با ایجاد زمینه برای حیات طیبه و گوارای انسانی، موجبات تعالی و تقرّب الهی و سعادت دنیوی و اخروی او را فراهم می‌کند.

آموزۀ قرآنی امت و اثربخشی آن در تحقق هویت واحد تمدنی در جهان اسلام

امیرمحسن عرفان

چکیده: هدف: بازنمود ظرفیت هویت‌بخش آموزۀ قرآنی امت، مهم‌ترین هدف این پژوهش بود. روش: این تحقیق بر اساس روش توصیفی- تحلیلی سامان یافته و بر حسب دستاورد یا نتیجۀ تحقیق، از نوع توسعه‌ای- کاربردی؛ از لحاظ هدف، از نوع اکتشافی و به لحاظ نوع داده‌های مورد استفاده، تحقیق کیفی است. یافته‌ها: یکی از مهم‌ترین یافته‌های این پژوهش، اثبات توانایی‌های «استخراجی» ‌آموزۀ امت است؛ به این معنا که این آموزه، توانایی خلق ایدئولوژی لازم برای بهره‌برداری از امکانات مادی و غیر مادی موجود در جهان اسلام را برای نیل به اهداف و آرمانهای خود- با توجه به اولویتهای مدّ نظر- دارد. نتیجه‌گیری: نتایج حاصل از تحلیل و ترکیب داده‌های جمع‌آوری شده نشان داد که «تزریق هویت جمعی»، «تبدیل هویتهای گسیخته به پیوسته»، «تشابه‌سازی و تمایزبخشی توأمان»، «نمادسازی مشترک» و «تضعیف هویت‌جویی‌های افراطی»، از مهم‌ترین کارکردهای هویت‌بخش آموزۀ قرآنی امت در جهان اسلام‌اند.

برنامۀ درسی تلفیقی در کتابهای اندیشۀ اسلامی  و اندیشۀ اسلامی

مهدی ترتیفی

چکیده: آموزش تلفیقی به معنای ایجاد ارتباط میان محتواهای آموزشی با یکدیگر و همچنین با محیط زندگی یادگیرنده است که در مجموعه‌های آموزشی مدرن، نزدیک به یک قرن تجربۀ استفاده از آن وجود دارد. این مدل آموزشی بر به‌هم‌پیوسته و یکپارچه دانستن وجود آدمی مبتنی است و به همین دلیل، توانایی مغز را در یادگیری محتواهای مرتبط بیشتر می‌داند. مبنای فکری، تجربیات و موفقیت به دست آمده در استفاده از این مدل برنامۀ درسی، ایجاب می‌کند که به عنوان یکی از ضرورتهای مهم در تدوین متون درسی، مدّ نظر قرار داده شود. محتواهای آموزشی گروه معارف اسلامی در دانشگاهها از این قاعده مستثنا نیستند. از این رو، نگارنده با تألیف کتابهای اندیشۀ اسلامی 1 و اندیشۀ اسلامی 2، سعی کرده گامی چند در جهت انجام این مهم بردارد. هدف: هدف از تألیف مقالۀ حاضر، توضیح بخشی از کارهای انجام گرفته در این راستا بود. روش: انجام این پژوهش به روش کتابخانه‌ای و با رویکرد توصیفی، تبیینی و میان‌رشته‌ای انجام شده است.

مقایسۀ اعتبار معرفت‌شناختی درون‌نگری در روان‌شناسی شناختی و علم حضوری در معرفت‌شناسی نوصدرایی

حسن پناهی آزاد

چکیده: هدف: هدف این نوشتار، کشف پاسخ روان‌شناسی شناختی و معرفت‌شناسی نوصدرایی به پرسش از «اعتبار معرفت‌شناختی» درون‌نگری و علم حضوری و امکان تکیه بر این دو مفهوم در ارتباط بین اذهان بود. روش پژوهش، تطبیق و مقایسۀ دیدگاهها و راه حل ارائه‌شده از سوی دو دانش در دو محور یادشده، با استفاده از آرای مذکور در منابع مکتوب می‌باشد. یافته ها و نتیجه گیری: یافتۀ ویژه این تحقیق، توقف روان‌شناسی شناختی در مسئله و یاری جستن از رفتارهای انسان(امری خارج از قلمرو روان و شناختهای انسان) است؛ اما معرفت‌شناسی نوصدرایی، در قلمرو مباحث نفس و معرفت‌شناسی، اصالت و کارامدی علم حضوری و نیز راه حل مسئله در حوزۀ ارتباط بین اذهان را با استفاده از توان و امکان تبدیل معلومات حضوری به معلومات حصولی و ارائۀ راه و لوازم سنجش صدق معلومات حصولی را ارائه می‌کند.

مبانی اخلاقی مستخرج از مبانی کلامی مرحوم ملامهدی نراقی(ره)

محمدحسین عبداللهی‌نیا؛ محمدتقی سبحانی‌نیا

چکیده: هدف: این پژوهش با هدف تبیین و استخراج مبانی اخلاق از مبانی کلامی ملامهدی نراقی انجام شد. بررسی مبانی کلامی اخلاق، زمینه را برای کنکاش و تدوین مبانی مهم دیگری همچون: مبانی هستی‌شناسانه، معرفت‌شناسانه و معناشناسانۀ اخلاق فراهم می‌کند و در ایجاد یک نظام منسجم اخلاقی مؤثر است. روش: برای دستیابی به هدف پژوهش، با استفاده از روش کتابخانه‌ای، نرم‌افزارهای علمی و اسناد نوشتاری، به پردازش و تحلیل داده‌ها و گزاره‌ها با شیوۀ توصیفی تحلیلی پرداخته شده است. یافته‌ها: این پژوهش به مبانی اخلاقی مستخرج از مبانی کلامی مرحوم نراقی مانند جایگاه و اثرگذاری توحید در اخلاق نراقی، امامت و افضلیت امام، شفاعت و دیگرگروی، غایت‌گرا و فضیلت‌گرا بودن نراقی در اخلاق هنجاری، شهودگرایی او در دیدگاههای فرااخلاقی و جایگاه داشتن عقل و وحی در حکم اخلاقی دست یافت. نتیجه‌گیری: بر اساس مبانی کلامی مرحوم نراقی، باور به توحید در حوزه‌های ارزشگذاری اخلاقی، انگیزش اخلاقی، رشد اخلاقی و ساختاربندی نظام اخلاقی، مؤثر است. همچنین وی در مباحث اخلاقی به نوعی نگاه غایت‌گرایانه و فضیلت‌گرایی پرداخته و قائل به جایگاه داشتن عقل و وحی و شهود در حکم اخلاقی است.

تفسیر تربیتی آیات سینایی در قرآن کریم

سید جواد خاتمی؛ سیده سمیه خاتمی؛ سید مرتضی خاتمی

چکیده: ویژگی‌های جغرافیایی طور سینا ذیل مباحث تفسیر تربیتی و با روشهای به کار رفته در این رشتۀ نوپدید، به منظور تزکیه و تربیت فرد بیان شده است. هدف: هدف از انجام این تحقیق، تفسیر تربیتی آیات مربوط به طور سینا از طریق بررسی ویژگی‌های جغرافیایی این مکان بوده است. روش: روش این پژوهش، تلفیقی از تفسیر تربیتی به روش موضوعی و میان‌رشته‌ای بوده که مهم‌ترین عنصر آن، بررسی قراین محتمله و سپس کشف واقعی پیام تربیتی آیه بوده است. یافته‌ها: صحرای سینا شامل کوههایی بوده که مشهورترین آنها «طور سینا» نامیده شده و به همین علت، کل جزیره به این نام نسبت داده شده است. به لحاظ زمین‌شناسی، تغییرات شبه‌جزیرۀ سینا چنان تدریجی بوده که محققان قایل‌اند به اینکه شبه‌جزیرۀ سینا به نسبت زمانی که بنی‌اسرائیل در بیابان سرگردان بوده‌اند، تغییرات کمی پیدا کرده است. بررسی‌ها نشان داده که خاستگاه زیتون در جهان کهن، حوزۀ دریای مدیترانه بوده و اهمیت شبه‌جزیرۀ سینا از نظر تاریخی، به عنوان یک مسیر حمل و نقل از آسیا به آفریقا و بالعکس بوده است. نتیجه گیری: مؤلفه‌های چهارگانۀ تربیتی، نشان از مناسب بودن صحرای سینا برای تربیت، تقدّس و بزرگداشت حضرت موسی(ع) به عنوان مربی، رحمت و مهرورزی مربی نسبت به تربیت‌شونده و مجازات در مواقع لزوم بوده است.

نقد لوازم روش ابطال‌گرایی در نظریۀ جامعۀ باز کارل پوپر

مهدی ایمانی مقدم

چکیده: هدف: ساختمان معرفتی نظریۀ اجتماعی- سیاسی «جامعۀ باز» کارل پوپر(1902-1994 م) به عنوان اتوپیا و الگوی جامع نظری اصلاح‌طلبان غربگرا، بر روش ابطال‌گرایی در فلسفۀ علم او بنا شده است. پژوهش حاضر در پی ابطال عقلی این روش بود. روش: این پژوهش بین رشتۀ فلسفۀ سیاسی و معرفت‌شناسی فلسفی و به روش کتابخانه‌ای و توصیفی- انتقادی انجام شد. یافته‌ها: روش ابطال‌گرایی پوپر به عنوان ملاک علمیت همۀ نظریه‌های تجربی و سیاسی- اجتماعی‌اش، ارتباط مستقیم با تمام مؤلفه‌های نظریۀ جامعۀ باز(= لیبرال دموکراسی منفی) دارد؛ مؤلفه‌هایی چون: خردورزی انتقادی، نفی مرجعیت‌طلبی و تمامیت‌خواهی و تأکید بر تساهل و مدارا و نیز پلورالیسم معرفتی و دینی؛ با ابطال منطقی این روش نظریۀ جامعۀ باز نیز مخدوش شده است. نتیجه‌گیری: روش اثبات‌گرایی عقلی و کشفی و تجربی مبتنی بر امکان و بلکه ضرورت کسب معرفت یقینی که مورد تأکید فیلسوفان سیاسی و اجتماعی مسلمان است، به ادلّۀ عقلی بر روش ابطال‌گرایی پوپری تفوّق دارد.

بررسی و نقد مبانی تکلیف‌گریزی معنویتهای سکولار ایران معاصر

غلامحسین گرامی

چکیده: معنویتهای نوظهور در ایران معاصر با وجود تلاش پرچمداران آنها برای حفظ وجهۀ دینی خود، از جهات متعددی دینداری را مورد هجمه قرار می‌دهند که یکی از مهم‌ترین آنها، تکلیف‌گرایی است. ظهور وگسترش این معنویتها تقابلی آشکار با تکلیف‌مداری جامعۀ مسلمان ایران دارد. هدف: این پژوهش با هدف واکاوی مبانی تلکیف‌گریزی در معنویتهای ایران معاصر و نقد آنها، تقابل این‌گونه معنویتها ‌را با اصل دینداری و تکلیف‌مداری نشان داد و معلوم کرد تلاش معنویت‌گرایان معاصر ایرانی برای مقابله با اصل تکلیف‌مداری، با ادعای دینداری آنان تعارض دارد. روش: در تحقیق حاضر، گردآوری مطالب به روش کتابخانه‌ای و پردازش اطلاعات به روش توصیفی- تحلیلی و با رویکرد انتقادی انجام شد. یافته‌ها: مبانی معنویت‌گرایان سکولار که به ناچار موجب تکلیف‌گریزی می‌شود، در سه حوزۀ انسان‌شناسی، معرفت‌شناسی و دین‌شناسی، عبارتند از: اومانیسم، خودبسندگی عقل و تاریخی بودن دین. مهم‌ترین نقدهایی که بر مبانی پیشین وارد شده نیز عبارتند از: تنزّل وجودی انسان، نسبی شدن ارزشها، عدم تبیین دقیق معانی عقل، محدودیتهای عقل مادی و ابزاری در تعیین سعادت انسان و راه دستیابی به آن، عدم توجه به گستردگی مفهوم دین و اهداف بعثت پیامبران. نتیجه‌گیری: ارتقای سطح آگاهی و بینش مردم در جامعۀ دینی ایران، نسبت به حقیقت معنویتهای مدرن و فاصلۀ این معنویتها از دین مبین اسلام، مهم‌ترین راهکارهای مقابله با معنویت‌گرایان سکولار ایران معاصر است.

کارکردهای گروه معارف اسلامی در آموزش سلامت معنوی: یک مطالعۀ کیفی

مجید توکل؛ ناهید توکل

چکیده: هدف: با توجه به نقش گروه معارف اسلامی در نهادینه‌سازی معنویت، این مطالعه با هدف بررسی کارکردهای گروه معارف اسلامی در آموزش سلامت معنوی انجام شد. روش: در این مطالعه از روش تحلیل محتوای کیفی استفاده شده و از طریق مصاحبۀ نیمه‌ساختاریافته با شش نفر از اساتید دانشگاه علوم پزشکی جهرم از طریق نمونه‌گیری مبتنی بر هدف، اطلاعات پژوهش جمع‌آوری شده است. یافته‌ها: در نتیجۀ تحلیل داده‌های حاصل از مصاحبه‌ها، 96 کد، 32 مفهوم و سه مقوله استخراج شد. سه مقوله شامل نقاط ضعف گروه معارف، چالشهای آموزش معنویت و راهکارها شناسایی شدند. نتایج: در راستای تحقق معنویت در نظام سلامت باید تغییراتی در محتوای دروس معارف از لحاظ کمّی و کیفی صورت پذیرد. توجه به کوریکولوم پنهان در تدریس معنویت به دانشجویان، استفاده از اساتید دروس تخصصی الگو در زمینۀ معنویت و هم‌افزایی گروههای معارف اسلامی و گروههای تخصصی در دانشگاه پیشنهاد می‌شود.

بازخوانی تحلیلی پیامدهای اعتقاد به نظام احسن در اعتقادات، اخلاق و رفتار با تأکید بر آرای علامه طباطبایی

محمدرضا شریفی؛ محمدعلی وطن‌دوست

چکیده: توجه به آثار و پیامدهای مثبت یک باور و اعتقاد می‌تواند به عنوان محرّک انگیزشی، انسان را به کسب آن اعتقاد سوق دهد؛ به ویژه اگر آن آثار و پیامدها موجب رشد و بهره‌وری هر چه بیشتر و بهتر از زندگی فردی و اجتماعی انسان شود. اعتقاد به احسن بودن نظام هستی نیز مانند هر اعتقاد و باور دیگری، بازتابها و پیامدهایی دارد که توجه به آن آثار و بهره‌گیری درست از آن باور، زمینه‌ساز حل برخی از مشکلات فردی و اجتماعی است. هدف و روش: این پژوهش به شیوۀ توصیفی- تحلیلی، آثار و پیامدهای اعتقاد به احسن بودن نظام هستی را با تأکید بر آرای علامه طباطبایی، گردآوری، تحلیل و بازخوانی کرده است. یافته‌ها: علامه طباطبایی نگاه برگرفته از باور به احسن بودن نظام هستی را سرچشمۀ اعتقاد به توحید، تکامل اخلاق و تغییر رفتار انسانها می‌داند. نتیجه: اعتقاد به احسن بودن نظام هستی در سه حوزۀ اعتقادات، اخلاق و رفتار انسان تأثیرگذار بوده و آنها را جهت‌دهی می‌کند. اصل توحید، تقوای الهی، اخلاص، تصحیح روابط اجتماعی، تربیت، محیط زیست و ... از مواردی‌اند که اعتقاد به احسن بودن نظام هستی در آنها تأثیر می‌گذارد.

بررسی پیامدهای بحران کرونا در جهان بر مبنای روش اسپریگنز

محمد ملک‌زاده

چکیده: هدف: روابط بین‌الملل تحت تأثیر پدیدۀ کرونا طی دو سال گذشته، دارای وضعیتی منحصر به‌فرد بود. در شرایطی که بسیاری از محققان بین‌المللی بر اساس شواهد موجود پیش‌بینی می‌کنند که وضعیت جهان در دورۀ پساکرونا تحت تأثیر این ویروس عالم‌گیر به تغییر و تحولاتی گسترده‌تر منتهی می‌شود، هدف از بررسی پیامدهای بحران کرونا در عرصه‌های مختلف بین‌المللی، اتخاذ تصمیمات مناسب در مواجهه با این پدیدۀ استثنایی و مقابله با تهدیدها و پیامدهای بین‌المللی آن بود. روش: این پژوهش از روش توماس اسپریگنز که غالباً در مواجهه با بحرانها و تحلیل آنها کاربرد دارد، در چهار مرحلۀ مشاهدۀ بحران، بررسی علل و ریشه‌های بحران، ارائۀ نظم مطلوب و پیش‌بینی راههای برون‌رفت از بحران استفاده کرد. یافته‌ها: پیامدهای مهمی تحت تأثیر بحران کرونا در ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و امنیتی جهان، مورد انتظار است که می‌تواند نظامهای سیاسی را با شاخصها و مؤلفه‌های جدیدی مواجه کند و چالشهای جدیدی را به وجود آورد. نتیجه‌گیری: نتایج تحقیق، ناکارامدی مدیریت موجود بین‌المللی را نشان داد و بر ضرورت تغییر و تحولات جدّی در نظام بین‌الملل تأکید کرد. در این خصوص پیشنهادهایی در راستای شکل‌گیری نظم نوین جهانی در دورۀ پساکرونا ارائه شد.

خوانشی نو بر شرک عبادی زرتشتیان در متون دینی زرتشتی و اسلامی

مرتضی صانعی؛ سید محمد حاجتی شورکی

چکیده: هدف: به نظر می‌رسد توحید عبادی زرتشتیان با چالشهایی روبه‌رو بوده و بنابر اسناد درون‌دینی و برون‌دینی، جلوه‌هایی از شرک عبادی مانند پرستش آتش در میان زرتشتیان بوده است. این پژوهش با هدف تبیین و رفع ابهام شرک عبادی زرتشتیان انجام شده است. روش: این مقاله با روش مقایسه‌ای و با تکیه بر اسناد و مدارک زرتشتی و متون دینی اسلامی به تحلیل و بررسی مسئلۀ شرک عبادی زرتشتیان پرداخته است. یافته‌ها و نتایج: اسناد و شواهد متعدد حکایت از این داشت که در میان زرتشتیان، پرستش اجرام آسمانی و عناصر طبیعی، به طور ویژه پرستش آتش، در برهه‌ای از تاریخ ثابت است و انکار شرک عبادی زرتشتیان در تمام تاریخ با قراین موجود ناسازگار است. امروزه بنابر تصریح موبدان زرتشتی، زرتشتیان تنها اهورامزدا را می‌پرستند و آتش و نور، قبله و جهت عبادت است. ظهور اسلام و آشنایی بزرگان زرتشتی با توحید در اسلام و عبادت و قبلۀ مسلمانان، نقش مهمی در پیرایش و زدودن مظاهر شرک عبادی زرتشتیان داشته است.

علاقه مندان جهت کسب اطلاعات بیشتر درباره فصلنامه علمی«مطالعات معرفتی در دانشگاه آزاد اسلامی» می توانند به نشانی تهران، خیابان انقلاب اسلامی، بین خیابان قدس و وصال، کوچه اسکو، پلاک 15 (41 قدیم)، دفتر فصلنامه دانشگاه اسلامی، تلفن: 84222555(021)یا به نشانی اینترنتی این فصلنامه به آدرس  http://raj.smc.ac.ir/ مراجعه کنند یا تماس بگیرند.