بخش اول | "امام موسی صدر در ساحت علم و سیاست"

به گزارش سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، نشست علمی "امام موسی صدر در ساحت علم و سیاست" عصر پنجشنبه با حضور حجت الاسلام والمسلمین رضا مختاری، رییس مؤسسه کتابشناسی شیعه، دکتر شریف لکزایی عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و استاد حوزه و دانشگاه، خبرنگاران، اصحاب رسانه و مطبوعات و سایر طلاب و دانشجویان در سالن اجتماعات خبرگزاری رسا برگزار شد.

بر اساس این گزارش، پس از تلاوت آیاتی از قرآن کریم، ابتدا دکتر علیرضا استادیان دبیر علمی این نشست و سردبیر خبرگزاری رسا به طرح موضوع پرداخته و به ضروریت روشنگری درباره ابعاد فکری، علمی و انقلابی شخصیت‌ عالی‌قدر امام موسی صدر اشاره کرد و اظهار داشت: یکی از مباحثی که ضرورت دارد تا در نشست‌های علمی به آن پرداخته شود، سهم و جایگاهی است که حوزه‌های علمیه، روحانیت، عالمان بزرگ مکتب تشیع در حوزه بسط عدالت و خدمات اجتماعی و احیای شعائر دینی، انسانی و اسلامی دارند.

فعالیت‌های حوزه علمیه در مقایسه با هجمه‌های غربی اندک است

در طول این سال‌ها فعالیت‌های خوبی در این حوزه انجام شده است، اما در مقابله و مقایسه با لجنه‌های علمی که عمدتا در خارج از کشور ایران بسیج و درباره مطالعات حوزه و روحانیت فعال شده اند، بسیار اندک هستند.

امروزه ما با موج‌های سهمگینی مباحثت به ظاهر علمی مواجه هستیم که درصدد تخریب جایگاه روحانیت بوده و با عبارات و بیانات مختلفی نقش و ظهور و بروز اجتماعی و سیاسی حوزه و روحانیت و علمای بزرگ در طول تاریخ و به خصوص در مقطع به پیروزی رسیدن انقلاب اسلامی، برون‌داد این مباحث را با سیاه‌نمایی به شدت انکار می‌کنند.

اگر به مباحثی که آبراهامیان و نیکی کدی مطرح کرده‌اند، مراجعه کنیم، با عناوین و الفاظی روحانیت تفسیر می‌شود که متأسفانه معادل با مباحثی مانند پوپولیستی و توده‌گرایی مطرح شده است.

در این مجال، لازم است که در حوزه‌های مباحث نظری و حوزه تحقیق درباره رفتار سیاسی عالمان شیعه، تحقیق و تفحص گسترده‌ای انجام و درباره هر عالم شیعی به صورت مجزا کرسی‌‌های علمی برگزار، پروژه‌های علمی تعریف شود و با نگاه منصفانه، تراث عالمان شیعه مورد بازیابی قرار گیرد و نقش آنها در تکوین و تطور علم ودانش به صورت کامل بررسی شود.

بنگاه‌های سیاسی و فکری به دنبال مصادره شخصیت امام موسی صدر

یکی از بزرگوارانی که همواره مورد بحث و نظر بوده، امام موسی صدر است که ظرفیت‌های فکری و از سوی دیگر ظهور و بروز اجتماعی و نفش ویژه‌ای که ایشان در هویت بخشی به شیعیان لبنان دارد، باعث شده که تفسیر‌ها و نقل‌ قول‌ها درباره این شخصیت عظیم زیاد شود و شاید بتوان این گونه بیان کرد که جنگ روایت‌ها درباره امام موسی صدر شکل گرفته و هر بنگاه سیاسی یا فکری در تلاش است که امام موسی صدر را به نفع خود تصاحب کنند.

امروز در نشست علمی "امام موسی صدر در ساحت علم و سیاست" با حضور حجت الاسلام والمسلمین رضا مختاری و دکتر شریف لکزایی قصد داریم که از دیده انصاف و با همه فروض و چارچوب‌های یک بحث علمی حوزوی، شخصیت علمی و سیاسی امام موسی صدر را ترسیم، توصیف و تبیین کنیم.

این نشست در دو بخش مباحث علمی و منظومه فکری امام موسی صدر و در بخش دوم سیره سیاسی و اجتماعی ایشان بحث و بررسی شود، هرچند امام موسی صدر شخصیتی است که ابعاد علمی و عمل ایشان در هم تلفیق شده و برون داد منظومه فکری وی همان چیزی است که در عمل ایشان ظاهر شده و نقش ایشان در تألیف قلوب در لبنان و در جمع کردن پیروان ادیان مختلف، هویت بخشی به تشیع و بسط و اعتلای نقش زنان در جامعه برای همه ما درس‌‌های گرانبها محسوب می‌شود.

دکتر لکزایی: ضرورت پرداخت به جنبه فلسفی امام موسی صدر احساس می‌شود

در ادامه دکتر شریف لکزایی عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با اشاره به اندیشه‌های سیاسی و انقلابی امام موسی صدر، به ارائه مطالب خود پرداخته و اظهار داشت: اگر بخواهیم راجع به جایگاه و شخصیت علمی امام موسی سخن بگوییم، بیشتر مایل هستم که بخش فلسفی امام موسی صدر را تبیین کنیم.

شاید نکته بسیار مغفولی راجع به اندیشمندان ما این باشد که معمولا نگاه جامعی را نسبت به متفکران خود نداریم و عمدتا از یک زاویه و منظر نگاه می‌کنیم که بعضی از این منظرها مغفول واقع می‌شود و اتفاقا آن بخش مغفول به حوزه فلسفه و مباحث فلسفی اشاره دارد.

حال راجع به امام موسی صدر هم به نوعی این اتفاق افتاده است، به طوری که در رابطه با ایشان حتی یک مقاله فلسفی هم نداریم، با این که محتوای بحث های ایشان سرشار از مباحث فلسفی است، به این معنا که روح مباحث فلسفی در آثار امام موسی صدر جریان و حضور دارد و به این معنا نیست که ایشان مانند دیگر متفکران و فیلسوفان ما آثاری داشته باشند که راجع به مباحث پیچیده‌ای که در فلسفه سخن گفته می‌شود، صحبت کرده باشند.

امام موسی صدر در دوره جوانی به فضای لبنان رفته و رهبری شیعیان این کشور را برعهده می‌گیرد؛ اما قبل از آن به حوزه قم و نجف رفته و مباحث فقهی، اصولی و فلسفی را نزد اساتید مختلفی آموزش دید‌ه‌اند که مباحث فلسفی را عمدتا در ایران و نزد علامه طباطبایی گذرانده‌اند.

سلسله اساتید امام موسی صدر در فلسفه به ملاصدرا می‌رسد، وقتی می‌گوییم علامه طباطبایی(ره) به این معنی است که شاگرد سیدعلی قاضی طباطبایی بوده‌اند که مباحث فلسفی و عرفان متعالی را در نجف نزد ایشان آموخته‌اند و همین‌طور سلسله سند ادامه دارد تا به ملاعلی نوری و از ایشان به مرحوم بیدآبادی تا خود ملاصدرا ادامه دارد.

استاد دیگر ایشان مرحوم صدرا بادکوبه‌ای است، امام موسی صدر در طول چهار سال در نجف مباحث علمی را می‌آموزد و در آنجا به تکمیل مباحث فلسفی خود می‌پردازد که مرحوم صدرا بادکوبه‌ای با سلسله اساتید خود از دو طریق سیدعلی قاضی و مرحوم الهی قمشه‌ای به ملاعلی نوری و مرحوم بیدآبادی می‌رسد.

روح مباحث فلسفی در آثار امام موسی صدر مشهود است

این مباحث را در فضای طلبگی و حوزوی آموخته و در آن حضور داشته است؛ اما آنچه از مباحث فلسفی در آثار امام موسی صدر برجستگی پیدا می‌کند، خود روح مباحث فلسفی است، وقتی ایشان راجع به پدیده‌ای سخن می‌گویند، بحث فلسفی آن را تبیین نمی‌کنند، به عنوان مثال راجع به تبیین و تحلیل دوگانگی و تضادی که در حضرت امیر(ع) وجود دارد که شیر میدان و زاهد سحرگاهان بوده است، این تضاد، تعارض را از همین راه مورد بررسی قرار داده و حل می‌کنند، البته همان گونه که گفته شد، بحث فلسفی نمی‌کنند.

ایشان راجع به حضرت امیر(ع) می‌فرمایند دو دیدگاه وجود دارد که در میدان عمل بسیار قاطع و شجاع بوده و در میدان عبادت بسیار متواضع، زاهد و عارف هستند، امام موسی صدر برای تحلیل این قصه از برق مثالی می‌زنند که هم فضای خنک و هم فضای گرم از برق تولید می‌شود، چطور یک منبع است، اما دو فضای متضاد و متناقض از آن تولید می‌شود، در این ارتباط می‌گویند که این موضوع با بحث "وحدت در کثرت و کثرت در وحدت" قابل حل است، البته بحث وحدت در کثرت را توضیح نمی‌دهند، اما مباحث را با این روش قابل تحلیل و مطالعه معرفی می‌کنند.

در فضای علمی و فلسفی، این بحث در حکمت متعالیه از جایگاه بسیار مهم و ویژه‌ای برخوردار است، در بحث "جسمانی الحدوث و روحانی البقا" نیز توضیح می‌دهند که برای تحول و رشد یک منطقه و جامعه‌ای به پیشرفت مطلوب و مورد انتظار، باید تحول باطنی در ما اتفاق بیأفتد و این تحول باطنی در درون جامعه عمومیت پیدا کند، رایج شود و اگر بخواهیم از نظریه نهادی استفاده کنیم، اجماعی شکل گیرد که در این اجماع بخشی از نقاط تمایزبخش مغفول واقع می‌شود و در حقیقت ما به آن نگاه مطلوب توجه می‌کنیم تا کار پیش رود، این اتفاق این‌جا رخ می‌دهد، به این معنا که در درون جامعه و از میدان اجتماعی گذر می‌کند و خود را به لایه‌های عمیق‌تری از پایگاه‌ها و سطوح اجتماعی رسانده و عمومیت پیدا می‌کند.

ایشان در کتاب ادیان در خدمت انسان بیان می‌کنند که این بحث در فلسفه اسلامی و فلسفه متأخر فیلسوفان ما به عنوان جسمانی الحدوث مطرح شده است، البته در چاپ نخست این کتاب، جسمانی الحضور آمده بود و من از برخی اساتید توضیح منظور و معنی جسمانی الحضور را درخواست کردم و گفتم که مطلب جدیدی از سوی امام موسی صدر ابداع شده است، از این رو بایستی تفسیر جدیدی در این رابطه داشت که بعد از دریافت نسخه عربی آن مشخص شد که همان جسمانی الحدوث بوده است.

نگاه امام موسی صدر به دین که یک نگاه کاملا اجتماعی است

به هر حال امام موسی صدر از این پایگاه صحبت کرده و سخن می‌گوید، حتی نگاه ایشان به دین که یک نگاه کاملا اجتماعی است و ایشان تصریح می‌کند که نگاه ما به دین، اجتماعی است و اگر دین درد‌ها، رنج‌ها و نیازهای ما را پاسخ ندهد، اساسا انتظار ما را برآورده نکرده است.

این نگاه اجتماعی مبتنی از مبانی فلسفی ایشان است، امام موسی کاملا عقلی است و حتی در مباحث قرآنی ایشان که در دو جلد تفسیر قرآنی با عنوان "قلمروی امام موسی صدر" چاپ شده است، ابتدا بحث‌ها به صورت عقلی ارائه می‌شود و مباحث کاملا عقلی را شاهد هستیم، هرچند بحث فلسفی لفظی ندارد که مباحث لفظی توضیح داده شود، اما بحث عقلی است و در واقع از منظر و پایگاه عقل و مبتنی بر فلسفه متعالی بحث می‌کند.

به نظر مجموعه دوازده جلدی "گام به گام با امام" که از طرف مؤسسه حضرت امام چاپ و ترجمه شده و قبلا نسخه عربی آن با عنوان "موسوعه عربی امام موسی صدر" در لبنان چاپ شده بود، می‌تواند پایگاه و جایگاه امام موسی صدر را به ما نشان دهد.

به نظر نظریات مختلفی در فضای فکری امام موسی صدر از این مجموعه دریافت کرده و توضیح دهیم که شاید در میان دیگر متفکران و علما بی‌سابقه باشد، مثلا از مجموعه تفسیر قرآن ایشان، به غیر از این که نگاه عقلی در سرتا سر آن بحث‌ها حضور دارد، نظریه تعامل و همبستگی اجتماعی را نیز می‌توان استخراج کرد.

خب ایشان در جامعه لبنان که چند فرهنگی، چند مذهبی و چند دینی است صحبت می‌کند و افراد، جریانات و ادیان مختلف در آن حضور دارند و طبیعتا آنچه در این جامعه می‌تواند نگاه ما را موفق کند، اولا یک نگاه عقلی است که بتواند فضای گفت‌وگوی با دیگران را ایجاد کند و ثانیا تأکید بر نقاط اشتراکی است که بتواند ما را به اهداف مطلوب هدایت کند.

امام موسی صدر به دنبال رفع محرومیت از تمام اقشار جامعه لبنان

امام موسی صدر در لبنان به خصوص با فضایی که شیعیان لبنان دارند، به دنبال رفع محرومیت از جامعه شیعی و همه مردم لبنان است، اینجا طبیعتا این نگاه به آموزه‌های دینی بسیار کمک‌ کننده خواهد بود.

این نگاه را چگونه باید داشته باشیم؟ تصور من این بود که با تأکیدات و تصریحات خود ایشان بتوان از مجموعه‌های مباحث وی در تفسیر قرآن، نظریه تعامل و همبستگی اجتماعی را استخراج کنیم که به عنوان یک عالم دینی این قابلیت را دارد و از این آثار دریافت و استخراج کنیم که مطابق نیازهای روز صحبت کرده و مطابق نیازهای جامعه خود، اهداف مطلوبی که مورد نظر داشته است را پیش برده و قابلیت استفاده را دارد.

پس از جمع بندی سخنان دکتر لکزایی توسط دبیر علمی این نشست، حجت الاسلام والمسلمین مختاری به ارائه مباحث خود در زمینه امام موسی صدر پرداخت و با بیان این که امام موسی صدر در هر طبقه‌ای از فضلا در زمان خود جزء تراز اول‌ها بوده و در طبقات بعد هم تا زمان به همین صورت هستند.

حجت الاسلام والمسلمین مختاری: امام موسی صدر در هر طبقه‌ای جزء فضلای تراز اول بود

در دوره طلبگی، از طلبه‌های فاضل و جزء فضلا و مدرسین تراز اول شدند و هم بحث‌های ایشان نیز در جهان اسلام جزء علمای فرهیخته و نوابغ بوده و یکی از این هم‌بحث‌های ایشان، شهید سیدمحمدباقر صدر در دوره تحصیلی نجف هستند و بسیاری از مبانی قم توسط امام به سیدمحمدباقر منتقل شده است، طوری که به فرموده شهید صدر، با واسطه شاگرد سیدمحقق داماد بوده‌اند، به این صورت که امام موسی صدر که از شاگردان مبرز محقق داماد بوده‌اند، مبانی سیدداماد را برای شهید صدر گفته و به همین دلیل شهید سیدمحمدباقر صدر از شاگردان محقق داماد محسوب می‌شوند.

ریشه بعضی از نظریات نو و جدید شهید سیدمحمدباقر صدر، در کلمات آیت الله سیدمحقق داماد است، هرچند شهیدصدر آن نظریات را بسط داده و تثبیت کرده‌اند، مانند نظریه «حق الطاعه» که از نظریات معروف شهید صدر است و ریشه‌های آن در کلمات مرحوم داماد وجود دارد.

همان‌طور که می‌دانید به تعبیر برخی انبغ نوابغ عصر ما شهید سیدمحمدباقر صدر بودند که سال‌ها با امام موسی صدر هم‌بحث بوده‌اند و تا پایان عمر شهیدسیدمحمدباقر صدر با هم در ارتباط کامل و دقیق بوده‌اند، به صورتی که اطلاعات عمومی و شاید بخشی از نظریات اجتماعی و سیاسی سیدمحمدباقر صدر در پرتو آشنایی و مراوده با امام موسی صدر اتفاق افتاده است و به تعبیر خود ایشان، امام موسی صدر دریچه حوزه نجف به جهان است، به این معنی که رابطه ما با جهان هستند.

دیدگاه‌های جهانی و اجتماعی شهید صدر، تحت تأثیر امام موسی بود

شهید صدر جز چند سفر به لبنان و مکه سفری به خارج از کشور نداشتند و زیاد از حوزه نجف خارج نشده‌ بودند و دیدگاه جهانی و اجتماعی ایشان بیشتر تحت تأثیر امام موسی بوده‌ است که خود شهید هم به این نکته اشاره کرده‌اند.

از دیگر هم بحث‌های امام موسی صدر، شهید بهشتی و تعدادی از علمای دیگر است که به اقرار علمای آشنای با امام موسی، به جز شهید بهشتی و شهید صدر، آقا موسی بر باقی اقران و دوستان تقرب داشتند، یعنی مقام علمی ایشان بر همه هم طبقه‌ای‌های ایشان جز شهیدان بهشتی و صدر تقدم داشت که این امر را آیت الله شبیری زنجانی که سال‌ها با امام موسی هم مباحثه‌ای بودند، تصریح کرده‌اند.

همان‌طور که می‌دانید کسی با بی مایگی و کم سوادی نمی تواند مؤثر باشد و وجود آثار و برکات امام موسی صدر نشان‌دهنده فضل و تقدم علمی در فلسفه، فقه و اصول و تفسیر است که نظریات بسیار جالبی دارند و همه تصریح کرده‌اند که اگر امام موسی صدر در حوزه نجف مانده و به لبنان نمی‌رفتند، جزء مراجع نظریه پرداز تراز اول زمان ما بودند.

امام موسی صدر، شخصیت برتر کنگره‌های علمی

سیدهادی خسروشاهی که از شصت سال پیش، یعنی قبل از رفتن امام موسی صدر به لبنان با ایشان مراودات بسیاری داشته و در خدمت امام موسی صدر بوده‌اند، تصریح می‌کنند که در تمام کنگره‌های علمی در جهان اسلام مانند الجزایر، مصر، مراکش و مکه که امام موسی صدر شرکت می‌کرد، شخص اول و برترین سخنران آن کنگره‌‌ها بودند و حداقل یکبار هم در قاهره در نمازجمعه شرکت کرده و خطبه نمازجمعه را ایشان به جای امام جمعه آن شهر خوانده‌اند، حتی سخنران قبل از خطبه بودن در قاهره هم بسیار ارزشمند است، چه رسد به خواند خطبه نمازجمعه که چنین جایگاهی پیدا کند که خطبه نمازجمعه شهری در مصر را بخواند، بسیار ارزشمند و بی سابقه است.

مقصود این که جایگاه علمی امام موسی بسیار متعالی و والا بوده و هم‌درس‌های ایشان همه از مراجع یا شخصیت‌های علمی تراز اول بوده و نظریات جدید حوزه علمیه قم به حوزه نجف توسط ایشان منتقل شده است.

مرحوم سیدعبدالکریم اردبیلی به نقل از آیت الله خویی می‌گویند که «سه نفر از قم به نجف آمدند که ای کاش می‌ماندند و از نجف نمی‌رفتند، سید موسی صدر، سیدموسی شبیری و سیدعبدالکریم اردبیلی» که آقای صدر به لبنان رفته و آیات شبیری و اردبیلی هم به ایران مراجعت کردند.

روایت آیت الله شبیری از عظمت علمی امام موسی صدر

آیت الله شبیری زنجانی می‌فرمودند که آقای سیدموسی صدر مایه آبروی علمی حوزه علمیه قم در حوزه نجف شدند، وقتی می‌دیدند که طلبه فاضلی از حوزه قم به نجف آمده و از برجستگی‌ها و توانایی‌های علمی زیادی برخوردار بوده‌ است، آبروی علمی حوزه قم حفظ و جایگاه علمی آن به خوبی روشن و تبیین شد.

امام موسی صدر در حوزه نجف در درس‌های آیات حکیم، خویی، سیدباقر زنجانی، شیخ حسین حلی و صدرا بادکوبه‌ای بهره‌مند شدند و در یک کلام می‌توان گفت که از بهترین اساتید حوزه علمیه قم و حوزه نجف مورد استفاده امام موسی صدر بودند، به طوری که از همه بالاترین استفاده را برده است.

آیت الله شبیری زنجانی می‌فرمودند، یکی از عوامل مهم برای تشویق من نسبت به ادامه طلبگی، بحث با ایشان بود، چراکه اولین هم‌مباحثه‌ای من بوده و اگر ایران می‌ماندند، وضعیت علمی من بهتر بود.

خود آیت الله شبیری زنجانی می‌گویند که سال اولی که مکتب اسلام توسط امام موسی راه‌اندازی شد، [ مکتب اسلام، دو مدیر مسئول؛ امام موسی صدر و آیت الله مکارم داشته است که اگر هر کدام به دلیلی لغو شد، فرد دیگر مدیریت را بر عهده گیرد] در همان 37 یا 38 اولین سال تأسیس مکتب اسلام و در زمان مدیر مسئولی امام موسی صدر، مقاله‌ای از آیت الله شبیری با عنوان تبصره العوام رازی در آن چاپ شده است که مقاله علمی خوبی است، به هرجهت آیت الله شبیری می‌گفتند، اگر امام موسی در قم می‌ماندند، من نویسنده شده بودم، چراکه مرا وادار به نوشتن می‌کردند و همان مقاله را هم با اصرار آقا موسی صدر نوشتم.

به نقل از آقازاده امام موسی، بعد از سفر ایشان به لبنان، چمدانی از تقریرات و دروس قم و نجف را لبنان آورده بودند که مطالعه، منظم و منتشر کنند که فرصت آن ایجاد نشد و اخیرا برخی از آقایان از مؤسسه امام موسی صدر آمدند و بعضی از تقریرات دروس نجف امام موسی صدر را برای چاپ آوردند.

به هرحال ایشان از نظر علمی و فقهی جزء علمای تراز اول و مقدم بر اقران و امثال خود جز شهیدان بهشتی و صدر بودند که نبوغ علمی این دو بزرگوار بر هم روشن است.

گفتنی است، بخش دوم این گزارش به زودی در خبرگزاری رسا منتشر می‌شود./876/ز501/س

خبرنگار: مهدی شاهی