ویژگی نظام ارتباطی توحیدی و نقش دین در مدیریت فکری رسانه
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، نشست علمی نقد کتاب «دین و مبانی ارتباطات» چهارشنبه شب از سوی انجمن علمی ارتباطات و تبلیغ حوزه علمیه و با همکاری «دانشگاه قرآن و حدیث» و انجمن مطالعات اجتماعی در ساختمان انجمن‌های علمی حوزه برگزار شد.
در این نشست که با حضور کارشناسان دینی و رسانه‌ای و جمعی از طلاب و نیز دانشجویان دانشگاه قرآن و حدیث برگزار شد، حجت‌الاسلام حجت الله بیات مدیر گروه ارتباطات دانشگاه قرآن و حدیث به عنوان نویسنده کتاب «دین و مبانی ارتباطات» به ارائه توضیحاتی درباره این کتاب و اهداف نگارش آن پرداخت.
در ادامه حجت‌الاسلام حسن یوسف زاده عضو هیأت علمی پژوهشگاه بین المللی المصطفی(ص) و دکتر کمال اکبری عضو هیأت علمی دانشکده صدا و سیمای قم به نقد و بررسی کتاب فوق پرداختند و در پایان نیز، حجت‌الاسلام بیات به نقدهای وارد شده، پاسخ داد.
حجت‌الاسلام بیات: کمرنگی دین در کتاب‌های ارتباطات، انگیزه اصلی نگارش این کتاب است
جریان دانش ارتباطات در نظام هستی
حجت‌الاسلام حجت الله بیات، نویسنده کتاب «دین و مبانی ارتباطات» در ابتدای این نشست اظهار داشت: گاه به «دانش ارتباطات» به دید علمی نوپا، کمعرصه و کمبهره نگریسته می‌شود؛ درحالیکه موضوع آن بسیار مهم و فراگیر است و نهتنها در زندگی اجتماعی ما انسان‌ها، بلکه در همه ابعاد زندگی مادی و معنوی و فراتر از آن، در همه نظام هستی جاری و درخور تأمل، بحث و گفت و گوست. برایناساس، دانش ارتباطات مصطلح، تنها بخش اندک و البته مهم و کاربردی آن به شمار میرود.
مدیر گروه ارتباطات دانشگاه قرآن و حدیث بیان کرد: دین که خود ماهیت و کارکردهای ارتباطی دارد، چنین دورنمایی را از ارتباطات در نظام آفرینش ارائه میدهد؛ با این همه، مبانی آن چندان کاویده نشده است.
وی ادامه داد: باید توجه داشت که از منظر دین، مسأله ارتباطات، نه محدود به انسان است و نه صرف یک دانش به شمار میرود؛ از این رو، همواره با مباحث اعتقادی و اخلاقی در هم تنیده است.
مبانی ارتباطات و مسائل پیش‌رو
حجت‌الاسلام بیات ابراز کرد: این اثر که با هدف عرضه مجموعهای نظاممند درباره «مبانی ارتباطات» مبتنی بر منابع دینی فراهم آمده، با سه مسئله مهم، یعنی نگاهی نو و دروندینی به موضوع ارتباطات، تلفیق و تطبیق مطالب با دانش ارتباطات و تنظیم و دستهبندی مطالب، روبهرو بوده است، از این رو، بیگمان خالی از نقص نیست و جای نقد و بررسی بسیار دارد.
وی گفت: مراد از مبانی دینی ارتباطات، اطلاعات و اندیشهها و مباحث کلانی است که دین درباره ارتباطات حاکم بر نظام آفرینش، به ویژه ماهیت و طبیعت بشر و نحوه ارتباط او با خدا، خود، طبیعت و دیگران ارائه کرده است.
انگیزه نگارش کتاب
نویسنده کتاب دین و مبانی ارتباطات تصریح کرد: آثاری که تاکنون در کشورمان درباره دانش ارتباطات یا روابط اجتماعی انسان نگاشته شده، در جای خود بسیار ارزشمند و پاسخگو به نیازهای علمی است، ولی ویژگیهایی مانند پراکندگی، ترجمه و غیربومی بودن، جزءنگری و نگاه بروندینی، و به ویژه کمرنگ بودن مباحث دین در بیشتر آن‌ها، مهم‌ترین فلسفه نگارش این اثر به شمار می‌آید.
وی تأکید کرد: مطالب این کتاب طی سالیان متمادی و مکرر در سطح کارشناسی ارشد حوزه و دانشگاه تدریس شد که به دلیل فقر جدی در این مباحث، بیش از حد انتظار مورد استقبال قرار گرفت و انگیزهای شد برای تدوین آن در قالب متن درسی «مبانی ارتباطات». نوشتهها و گفتهها و نیازخواهیهای فراگیران، گویای وجود کاستی در این عرصه و اشتیاق فراوان آنان به چنین مباحثی است.
بخش اول کتاب: مباحث ارتباطات
حجت‌الاسلام بیات با بیان این‌که بخش اول کتاب مربوط به «مباحث ارتباطات» است، عنوان کرد: هدف از این بخش، ارائه گزارشی منظم از آخرین مباحثی است که تاکنون در علم ارتباطات مطرح شده است؛ البته با نگاهی نو و دستهبندیها و نمودارهای جدید و روشن، تا فراگیر در کنار آشنا شدن با آن‌ها، برای بررسی این مباحث از نگاه دینی آمادگی پیدا کند. این مباحث در سه فصل تنظیم شده است.
وی اظهار داشت: مهم‌ترین ویژگیهای مباحث این بخش عبارت از پرداختن به تفاوتهای دو واژه «رابطه» و «ارتباط»، تشریح مدل ارتباطی منبع معنا به صورت ساده، توسعه ابزارهای ارتباطی به چهار حوزه نگهداری، تولید، ارسال و دریافت پیام، و تقسیمبندی منطقی ارتباط از جهات مختلف، هستند.
بخش دوم: دین و نظام ارتباطات توحیدی
مدیر گروه ارتباطات دانشگاه قرآن و حدیث با بیان این‌که بخش دوم کتاب را «دین و نظام ارتباطات توحیدی» در بر می‌گیرد، ابراز کرد: هدف از این بخش، نگاهی جامع به موضوع ارتباطات از منظر منابع دینی و تطبیق آن با مباحث مطرح شده در دانش ارتباطات است، تا فراگیر افزون بر آشنایی با آنچه در منابع دینی در این باره آمده، بتواند با مقایسه، به مزیتهای مباحث دینی در این حوزه آگاه شود. این مباحث در شش فصل مطرح شده است.
وی ادامه داد: مهم‌ترین ویژگیهای این بخش عبارت از توجه به ماهیت و کارکردهای ارتباطی دین، ارائه طرحواره نظام ارتباطات توحیدی، تشریح انواع ارتباطات انسان، تطبیق و توسعه مدل ارتباطی منبع معنا فراتر از ارتباطات انسانی، بررسی عناصر اصلی و فرعی و گونههای ارتباطات در منابع دینی، هستند.
بخش سوم: دین و آینده ارتباطات
حجت‌الاسلام بیات با بیان این‌که «دین و آینده ارتباطات» عنوان سومین بخش از کتاب است، ابراز کرد: هدف از این بخش، توجه به چشمانداز، پیامدها، لوازم و ظرفیتهایی است که توسعه فناوری ارتباطات در راستای جهانی‌شدن دین اسلام دارد؛ با نگاهی اخلاقی و تأکید بر ضرورت توجه به مبانی دینی در توسعه و بهرهگیری از این فناوری. این مباحث در چهار فصل مطرح شده است.
وی افزود: مهم‌ترین ویژگیهای این بخش عبارت از بررسی ویژگیهای ارتباطی اسلام به عنوان برترین دین، توجه به رابطه فناوری ارتباطات و مسئله قدرت و لزوم توسعه آن، توجه به روند تکاملی ابزارهای ارتباطی سنتی و صنعتی، نگاهی انسانواره به فناوری ارتباطات، ارائه تعریف سلامت و مدیریت ارتباطی بر اساس منابع دینی، هستند.
ویژگی‌ها و محدودیت‌های نگارش کتاب
استاد حوزه علمیه قم با بیان این‌که مؤلف هر کتابی معمولا بیشتر از سایرین با محدودیت‌ها و اشکالات احتمالی کتاب آشنا است، افزود: این کتاب، نوعی کتاب درسی است و لذا محدودیت‌ها و اقتضائاتی داشت که می‌تواند مورد نقد قرار گیرند.
وی خاطرنشان کرد: نگارش کتاب دین و مبانی ارتباطات از نخستین گام‌ها در این عرصه می‌باشد و مشکلات و بی تجربگی‌هایی در آن وجود دارد.
حجت‌الاسلام بیات یادآور شد: دسته بندی‌ها و سیری اجمالی با نگاهی بومی و دینی، توسعه مدل ارتباطی منبع معنا، توسعه ابزارهای ارتباطی به چهار ساحت و ترسیم جغرافیای ارتباطات از منظر دین اسلام، از جمله ویژگی‌ها و محدودیت‌های این کتاب است.
وی افزود: همچنین ایجاد نسبتی منطقی بین ابزارهای سنتی و صنعتی، نگاه انسان وارگی به ابزارهای ارتباطی و آثار آن، توجه به توسعه و آینده ارتباطات از نگاه اسلام و توجه به سلامت و مدیریت ارتباطات از دیگر ویژگی‌ها و محدودیت‌های این کتاب است.
گام‌های آینده
نویسنده کتاب «دین و مبانی ارتباطات» با بیان این‌که نگارش این کتاب نخستین گام در عرصه دین و ارتباطات است، تأکید کرد: تنظیم کلان پروژه‌ای با 20 موضوع برگرفته از کتاب در گروه ارتباطات دانشگاه قرآن و حدیث، تدوین کتابی با عنوان اسلام و فن آوری ارتباطات، تهیه طرح مقدمات موسوعه ارتباطات انسانی در قرآن و حدیث، تدوین کتاب اسلام و نظام ارتباطات توحیدی و تدوین دانشنامه ارتباطات انسانی از جمله گام‌های آینده و پیش‌رو در این عرصه هستند.
حجت‌الاسلام یوسف زاده: در این کتاب نباید دین، یک نهاد فرض می‌شد
در ادامه مراسم، حجت‌الاسلام حسن یوسف زاده، عضو هیأت علمی پژوهشگاه بین المللی المصطفی(ص) ضمن قدردانی و تشکر از نویسنده کتاب «دین و مبانی ارتباطات» به دلیل پیشگامی در این عرصه، به نقد و بررسی این کتاب پرداخت.
وی با بیان این‌که خلأ زیادی در عرصه ارتباطات وجود دارد، به نقد طرح جلد کتاب‌های موجود در عرصه ارتباطات پرداخت و گفت: نقش قابل توجهی بر روی جلد کتاب دین و مبانی ارتباطات طراح شده که به وضوح می‌تواند تمام مفهوم و سیر کتاب را نشان دهد اما این کتاب به نظر من 13 نکته انتقادی دارد.
این پژوهشگر حوزه علمیه قم با بیان این‌که مفاهیم بار معنایی مهمی در زندگی انسان‌ها دارند، تصریح کرد: هر مفهومی که جای مفهوم قبلی خودش را می‌گیرد، بیانگر نکته‌ای در مفهوم است که در مفاهیم قبلی قرار نداشته است. بنابراین باید دقت کرد که واژه ارتباطات به چه دلیل به جای واژه جامعه شناسی قرار گرفت؟
وی تأکید کرد: علمای ارتباطی، انسان را موجود ارتباطی می‌بینند؛ واژه ارتباطات یک دریچه و زاویه نگاهی است که می‌گوید من دنیا را به شیوه دیگری می‌بینم و بهتر است به جای واژه جامعه شناسی از واژه ارتباطات استفاده کرد؛ اما در کتاب دین و مبانی ارتباطات، نگاه ویژه‌ای به این مبحث نداشته است.
حجت‌الاسلام یوسف زاده عنوان کرد: با تکیه بر اصطلاحات رایج میان مردم نمی‌توان بر واژه‌های ظریف نظردهی کرد؛ حجت‌الاسلام بیات در کتاب فوق، به مبحث الزامات تفاوت گذاری میان دو واژه «ارتباطات» و «روابط» نپرداخته است.
وی اظهار داشت: حجت‌الاسلام بیات، ارتباطات را به بخشی از روابط اطلاق گذاری کرده است؛ روابطی که به حدی از پیوند رسیده که اشتراک معنایی میان دو طرف ارتباط به وجود می‌آید؛ به معنای دیگر، رابطه خدا با موجودات اشتراک معنایی دارد اما روابط موجودات با خدا دارای اشتراک معنایی نیست.
استاد حوزه علمیه قم با بیان این‌که ارتباطات دارای دو مکتب انتقالی و آیینی و مهم‌ترین نظریه پرداز مکتب آیینی جینز کری است، عنوان کرد: عمده کتاب فوق بر اساس نظریه مکتب ارتباطات آیینی نگارش شده است.
وی ادامه داد: از نظر نویسنده ارتباطات به دو بخش درون فردی و برون فردی تقسیم شده است اما من معنای ارتباطات برون فردی را متوجه نمی‌شوم چراکه تاکنون چنین تقسیم بندی‌ای وجود نداشته است.
مبانی کتاب به وضوح مشخص نیستند
حجت‌الاسلام یوسف زاده ابراز کرد: بحث جدی‌ای که در بسیاری از کتاب‌ها و نیز کتاب فوق مشهود است، معلوم نبودن مبانی است؛ مبانی عام مثل هستی شناسی، خاص مثل انسان شناسی، اخص مثل هستی شناسی اسکناس در عرصه اقتصاد و مبانی اصلی وجود دارند؛ اما در کتاب دین و مبانی ارتباطات، به نوع مبانی پرداخته نشده است.
وی افزود: در این کتاب دین نهاد معرفی شده است اما سؤال پیش می‌آید که آیا دین یک نهاد اجتماعی است؟ و بر فرض قبول این سخن، آیا عرصه نفوذ دین تا چه اندازه‌ای است؟ به نظر می‌رسد که دین فرانهاد باشد و نباید آن را حد نهاد پایین آورد.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه بین المللی المصطفی(ص) خاطرنشان کرد: اکثر آثاری که در حوزه علوم انسانی اسلامی نوشته می‌شود، از لحاظ روش شناسی قابل دفاع نیستند؛ در نگارش کتاب باید نخست، روش را دقیقا مشخص کرد در حالی که کتاب‌های دینی که به سوی روش‌های جدید رفته‌اند، روش شناسی مناسبی ندارند.
وی یادآور شد: آثار دین در بخش زیادی از کتاب دین و مبانی ارتباطات مشهود است اما در صد صفحه نخست آن، اثری از دین پیدا نمی‌شد و بهتر بود که مباحث اولیه آن خلاصه می‌شد.
حجت‌الاسلام یوسف زاده تأکید کرد: یکی از مشکلات ارتباط در نظریه‌های ارتباطی، بحث مفاهمه است و باید مشخص کرد که دین چه نقشی در مفاهمه دارد؟ همچنین باید بحث معنا در نظریه‌های ارتباطی را مشخص کرد که نظر دین درباره آن چیست؟
کمال اکبری: نباید مدل ارتباطی این کتاب، تک محوری مطرح می‌شد
دکتر کمال اکبری عضو هیأت علمی دانشکده صدا و سیمای قم در ادامه نشست، طی سخنانی ضمن قدردانی از نگارش کتاب «دین و مبانی ارتباطات» گفت: از این‌که حوزه علمیه قم انجمنی با عنوان ارتباطات و تبلیغ قرار داده نشاندهنده فهم به روز و دقیق حوزه های علمیه در این عرصه است که به این امر بسیار مهم امروزی توجه کرده است؛ این نعمت خداوند است که ما توانستیم امروز زیر یک سقف برای بحث بر این دغدغه اساسی جمعی شویم.
این کارشناس رسانه‌ای تصریح کرد: نقش دین در مدیریت فکری رسانه‌ها و سازمان رسانه‌ای بسیار مهم و اساسی است و باید توجه بسیاری به آن داشت.
وی تأکید کرد: دین در گذشته توانسته با اختیار گرفتن هنر، محتوای لازم خودش را به بشریت عرضه کند؛ امروز هم علم ارتباطات ابزار بسیار خوبی برای رساندن محتوای دین به انسان‌ها است.
اکبری عنوان کرد: مباحثی که در رسانه‌ها مطرح می‌شود باید بر پایه دینی قرار گرفته باشند؛ سال ها این دغدغه ایجاد شده اما هنوز پایه‌های دینی رسانه‌ها به وجود نیامده است اما نگارش این دسته از کتاب‌ها کمک بسیار خوبی به این امر می‌کند.
وی اظهار داشت: کتاب «دین و مبانی ارتباطات» در عرصه ارتباطات کتاب بسیار ارزنده ای است و می‌تواند به عنوان یک کتاب درسی تدریس شود.
عضو هیأت علمی دانشکده صدا و سیمای قم بیان کرد: این کتاب از ابتدا که مبانی ارتباطات را مطرح کرده، دغدغه اصلی آن بر اساس ارتباطات فردی و نهایتا ارتباطات جمعی بوده است اما جا داشت که به ارتباطات گروهی هم در آن پرداخته شود.
وی ادامه داد: این کتاب می‌توانست از ابتدا اعلام کند که روش من بر مبانی روش اجتهادی در حوزه دین است؛ تا زمانی که آیه و روایت آورده می‌شود، فضای بحث مشخص شود.
اکبری ابراز کرد: مدل ارتباطی که در اینجا مطرح شده، به صورت تک محوری مطرح شده و جا داشت که از مدل‌های دیگر هم نام آورده می‌شد و درباره سایر مکاتب ارتباطی صحبت می‌شد.
وی افزود: الگوهای ارتباطی و نظریه‌های مختلفی که در این بحث وجود دارد، تنها به یک یا دو مدل خلاصه شده است؛ تعریف ارتباطات که مبنای کتاب قرار گرفته، مبنای خوبی است اما نیازمندیم که تعریف‌های دیگر را نیز هم مورد توجه قرار دهیم.
این کارشناس رسانه‌ای خاطرنشان کرد: این خوب است که ارتباط و توسعه مورد توجه قرار گرفته است اما این مبحث جا نداشت که در کتاب مبانی ارتباطات جمعی آورده شود.
وی یادآور شد: این کتاب به یک فرجام مشخصی نرسیده است؛ باید آینده ارتباطات از دیدگاه اسلام به نتیجه‌ای می‌رسد که اوج آرمانی ارتباطات ما را بیان کند. حتی حضور امامان معصوم(ع) در ارتباطات مطرح نشده است در حالی که نظام حرکتی و ارتباطی ما بر محور امام معصوم قرار دارد.
حجت‌الاسلام بیات: تعدادی از نقدها را قبول دارم و در چاب‌های بعدی، اصلاح می‌کنم اما تعدادی از نقدها هم وارد نبوده چون این، یک کتاب درسی است
حجت‌الاسلام حجت الله بیات، نویسنده کتاب «دین و مبانی ارتباطات» در پاسخ به نقدهای صورت گرفته، اظهار داشت: همین که این کتاب با تمام نقایص خود سبب شد که دو استاد برجسته به نظردهی و نقد بپردازند و جمعی از طلاب و دانشجویان برای شنیدن سخنان ایشان، زیر یک سقف جمع شوند، فایده بسیاری دارد.
وی گفت: از آن‌جایی که این کتاب قرار است که به یک کتاب درسی تبدیل شود، نمی‌توانستیم که بخشی از مباحث را حذف کنیم و یا بخش دیگری از مباحث را به صورت تفصیلی بیان کنیم.
مدیر گروه ارتباطات دانشگاه قرآن و حدیث تصریح کرد: متولد شدن این اثر یک شهید می‌خواست؛ بسیاری از ما سخنان زیادی مطرح می‌کنیم اما هیچ‌گاه حاضر نوشتن آن سخنان نیستیم اما امروز که این اثر متولد شده، نیازمند این هستیم که درباره جلد، طرح، مباحث و نظریه‌های آن سخن گفته شود.
وی تأکید کرد: برخی از نقدها کاملا درست است؛ از جمله می‌توان به مشخص نبودن مبانی و معرفی کردن دین به عنوان یک نهاد اشاره کرد و ما در چاپ‌های بعد، این دسته از انتقادات را اصلاح می‌کنیم.
حجت‌الاسلام بیات عنوان کرد: برخی از نقدها هم اشتباه به نظر می‌رسد به طور مثال، اساس پژوهش در نگارش این کتاب بنا بر بررسی مدل‌های ارتباطی نبوده است.
وی اظهار داشت: این بسیار مهم است که ما سفره و نقشه‌ای را پهن کنیم و گستره یک موضوعی را مد نظر قرار دهیم؛ هرچند که بعد از آن خلأ مباحث بسیاری احساس شود.
این استاد حوزه علمیه بیان کرد: همچنین در خصوص یکی از نقدها باید بگویم، در بحث ارتباط جمعی غفلت نشده است و در رابطه با دین و توسعه ارتباطات و فناوری ارتباطات، مباحث زمینه‌ای آن مطرح شده است.
وی افزود: من از به کار بردن لفظ رسانه پرهیز می‌کنم چون غلط انداز است؛ کسانی که به سراغ رسانه رفته و از مباحث ارتباطات صرف نظر می‌کنند، در پیگیری‌شان نسبت به موضوع رسانه به اشتباه می‌افتند.
حجت‌الاسلام بیات تأکید کرد: فناوری ارتباطات در چهار حوزه تولید پیام، ارسال پیام، دریافت پیام و ذخیره سازی پیام، حضور جدی دارد و ما را با تغییر و تحولات دقیقی مواجه کرده است اما رسانه تنها بخشی از فناوری ارتباطات است و به همین دلیل به آن ورود نکردم.
شایان ذکر است، در پایان این نشست علمی، طلاب، دانشجویان و کارشناسان دینی و رسانه‌ای به بیان نقدها و نظرات خود درباره کتاب «دین و مبانی ارتباطات» پرداختند و سؤالات خود را نویسنده این کتاب پرسیدند و پاسخ‌های درخوری به آنان داده شد./997/ز502/ف2