شماره 92 فصلنامه «پژوهش های قرآنی» منتشر شد
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، نود و دومین شماره فصلنامه علمی ـ پژوهشی «پژوهش های قرآنی» به صاحب امتیازی پژوهشکده اسلام تمدنی دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی ویژه پاییز 98 منتشر شد.
در این فصلنامه در 7 مقاله و در 173 صفحه منتشر شده است و عناوین، نام نویسندگان و چکیده مقالات به شرح زیر است:
مطالعه معناشناختی دیدگاه یحییبن سلام در باب واژگان قرآنی
محمود مکوند و نرجس توکلی محمدی
چکیده: فهم معنای واژگان قرآنی، گام نخست و بنیادی در تفسیر قرآن است، چنانکه تألیف آثار متعدد در این حوزه از سدههای نخستین اسلامی شاهدی بر این مدعاست. یحییبن سلّام ازجمله قرآنپژوهان سده دوم هجری است که نزدیکی روزگار وی با عصر نزول، اهمیت روششناسی آثار وی را در حوزه معناشناسی مفردات قرآن مضاعف میکند. بنابراین در مقاله حاضر به بررسی دو اثر وی پرداختهایم: اثر نخست کتاب تصاریف با موضوعِ وجوه معناییِ واژگانِ قرآنی است، و اثر دوم کتاب تفسیر اوست. این دو اثر سرشار از معناشناسی مفردات قرآنی است. تردیدی نیست که یکی از ویژگیهای سنت تفسیری در سدههای نخستین اسلامی، سیطره نقل است که در دو اثر پیشگفته بهروشنی دیده میشود. بااین حال بهنظر میرسد یحییبن سلام در موارد متعدد خود به معناشناسی واژگان قرآنی پرداخته است. بنابراین هدف مقاله حاضر آن است که با تطبیق و کاربست برخی مفاهیم و اصطلاحات حوزه معناشناسی، به توصیف و تحلیل معناشناسی واژگان قرآنی در دو اثر پیشگفته بپردازد تا روش یکی از متقدمترین قرآنپژوهان را در این حوزه آشکار کند. این پژوهش نشان میدهد که یحییبن سلام در تبیین معنای واژگان قرآنی، به «بافت موقعیت»، «ریشهشناسی»، «روابط همنشینی و جانشینی»، «واژگان همنویسه»، «شمول معنایی» و «تقابل معنایی» توجه داشته است. همچنین وی در معناشناسی واژگان قرآنیِ متعلق به امور ناملموس، به مفهوم استعاری این واژگان اشاره میکند که یادآور «استعارههای مفهومی» در دانش زبانشناسی است.
ارزیابی نظریه انقطاع عذاب جهنم در اندیشه دکتر صادقی تهرانی
حسن رضایی هفتادر، محمدعلی اسماعیلی و سیفعلی زاهدی فر
چکیده: مشهور اندیشه وران مسلمان، جاودانگی عذاب جهنم را پذیرفته و برخی آن را اجماعی دانسته اند. اما در این میان، برخی اندیشه وران نظیر ابن عربی، ابن تیمیه، ابن قیم جوزیه، رشیدرضا و دکتر صادقی تهرانی، نظریه انقطاع عذاب جهنم را برگزیده اند که در این میان، دکتر صادقی تهرانی، اهتمام ویژهای به بررسی این نظریه داشته، ضمن نقد نظریه جاودانگی عذاب جهنم، زوایای مختلف نظریه انقطاع عذاب را به طور گسترده در مباحث تفسیر و کلامی خویش بررسی کرده که نوشتار حاضر، به تنظیم و ارزیابی دیدگاه وی پرداخته است. از رهگذر این جستار، مشخص میشود که به باور دکتر صادقی تهرانی، واژه «خلود» نه تنها در فرهنگ لغوی، بلکه در آیات قرآنی نیز بیانگر «بقای طولانی» است، نه «جاودانگی» و آنچه از آیات قرآنی در مورد جاودانگی استفاده میشود، «جاودانه بودن در آتش» است، نه «جاودانه بودن آتش». اما به نظر میرسد این نظریه که وام گرفته از پیشینیانی نظیر ابن تیمیه، ابن قیم جوزیه، رشیدرضا و دیگران است، پذیرفتنی نیست و نه تنها فاقد دلیل عقلی معتبر، بلکه با فرهنگ قرآنی نیز ناسازگار است.
تحلیل گفتمان انتقادی داستان حضرت موسی(ع) در قرآن کریم (براساس الگوی نورمن فرکلاف)
پیمان صالحی و طاهره افشار
چکیده: گفتمان انتقادی، نوعی روند تکوینی تحلیل گفتمان بهشمار میرود که در آن با عبور از توصیف صِرف دادههای زبانی، بر فرایندهای مؤثّر در شکل گیری گفتمان توجّه میشود. در همین راستا، پژوهش حاضر با رویکردی توصیفی- تحلیلی و بر اساس الگوی تحلیل گفتمان انتقادی نورمن فرکلاف، تلاش کرده به گفتمان کاوی انتقادی داستان حضرت موسی (ع) در سه سطح توصیف، تفسیر و تبیین بپردازد و ضمن بررسی جنبههای ادبی و بلاغی داستان مذکور، گفتمان های غالب و مفاهیم ثانویه و پوشیده متن را که کمتر به آنها توجه شده، مورد بررسی قرار دهد. نتایج حکایت از آن دارد که در سطح تفسیر، بیشتر بر انتخاب واژگان و بهخصوص جنبه استعاری آنها، کاربرد جملات منفی و خروج جملات پرسشی از معنای اصلی خود، و نیز لحن گفتوگوها تأکید شده است. نکته قابل توجّه در سطح تفسیر، غلبه گفتمان قدرت و اقتدارطلبی بر گفتمان مردمی و آزادی طلبانه است که در مقابل آن، گفتمانی الهی و ضد استکباری و انتقادی، قد عَلم میکند و خداوند متعال بهعنوان راوی داستان بهصورت مستقیم و یا در قالب سخنان شخصیت اصلی داستان، آن را به مخاطب ارائه میدهد و به این وسیله، گفتمان رسمی را که بهصورت فرادستی و فرودستی بوده، به چالش میکشاند. در سطح تبیین نیز آثار گفتمان رسمی بر نهادهای اجتماعی و افراد آن مورد بررسی قرار گرفته و اینکه شاخصههای گفتمان رسمی چگونه در سخنان شخصیتهای داستان و آینده آنان، تبلور مییابد.
جستاری در تفسیر«اربعه ایام» سوره فصلت
محسن زارعی جلیانی و احمد جعفری
چکیده: هفت آیه از قرآن کریم، آفرینش جهان هستی را در شش دوره بیان کرده است. در آیات 9 تا 12 سوره فصلت، ظاهراً هشت دوره را مشخص کرده است. همین امر سبب شده تا مفسران و اندیشمندان اسلامی در صدد رفع تعارض ظاهری بین آیات مذکور و هفت آیه دیگر برآیند و در راستای این ضرورت، نظرات مختلفی را ارائه دهند. در این میان، آنچه مورد اختلاف آرای تفسیری گردیده، تفسیر عبارت «اربعه ایام» میباشد. یافتهها حاکی از آن است که میتوان اقوال اندیشمندان را در شش دیدگاه تقسیمبندی کرد. در این نوشتار کتابخانهای، اقوال مختلف نقد و بررسی گردیده و در نهایت، نویسندگان دیدگاه جدیدی را معروض میدارند که تفسیری متفاوت از «اربعه ایام» در آیه دهم سوره فصلت است. هرچند تمام نظرات تعارض ظاهری را مرتفع کرده و به شبهات حول و حوش آن بهخوبی پاسخ دادهاند، ولی به ابعاد دیگر آیه توجهی نکردهاند. اهمیت پرداختن به همه زوایای تفسیری آیات مذکور، نویسندگان را برآن داشت تا از بعد علمی بدان بنگرند.
کارکردشناسی تکرارِ قصههای قرآن با تأکید بر همبستگی آیات سورهها در هدف (مطالعه موردی قصه قوم ثمود)
علی اسدی
چکیده: درباره چرایی تکرار قصههای قرآن دیدگاههای متعددی مانند اعجاز بیانی، تکمیل تصاویر و صحنههای یک داستان، تأکید با هدف اثرگذاری بیشتر و جذب مخاطب با پرداختهای گوناگونِ یک داستان بیان شده است. این دیدگاهها دچار چالشاند. تأمل در موضوع یا موضوعات اصلی سورهها، بهویژه فضای اجتماعی و روانی نزول آنها، سیاق آیات و مقایسه پرداختهای گوناگون یک قصه در سورههای مختلف نشان میدهد که هدف اصلی از تکرارِ متفاوت قصهها، بهکارگیری آنها متناسب با هدف سورههاست. یکی از این گونه قصه ها، داستان قوم ثمود است. این قصه در 21 سوره آمده که دو سوره مدنی و بقیه مکی هستند. این قصه در بازههای زمانی متفاوت و ناظر به شرایط گوناگون پیامبر (ص)، مسلمانان و دشمنان اسلام نازل شده و هرکدام هدف جداگانهای داشتهاند. از جمله میتوان به این اهداف اشاره کرد: هشدار شدید به مشرکان، منافقان و تکذیبکنندگان آیات و آموزههای الهی در موقعیتهای گوناگون، دلداری به پیامبر و مسلمانان در شرایط مختلف، طرح و تعلیم آموزههای مهم خداشناختی و معادشناختی، بیان سنتهای الهی و پاسخ به مشرکان و دفاع از دعوت توحیدی. قصه ثمود و بخشهای مختلف آن متناسب با این اهداف در سورهها یاد و گزارش شده است.
مقایسه دو رویکرد قرآنی و حدیثی در تفسیر «ظلم» به «شرک» در آیه 82 سوره انعام
آمنه شاهنده
چکیده: حدیثسالاری یا ترجیح مقتضای احادیث بر مقتضای ظاهر آیات قرآن کریم، در برخی از تعابیر محدثان دیده میشود که در مفهوم نظری و از حیث مصداق و نمونه نیازمند بررسی است. در زمینه مصداقیابی، شاید بتوان تفسیر «ظلم» به «شرک» در سوره انعام را یکی از بارزترین مصادیقی برشمرد که ریشه در حدیثسالاری دارد. «ظلم» در آیه 82 سوره انعام بهصورت نکره در سیاق نفی استعمال شده و تعمیم معنا را افاده میکند، ولی با تکیه بر روایات، بر مصداق «شرک» حمل شده است. در این مقاله دلایل هر دو دیدگاه، یعنی «تعمیم» و «تخصیص» معنای کلمه «ظلم» معرفی و ارزیابی شده و در اثنای مباحث، اثرپذیری دیدگاه تخصیص از «حدیثسالاری» مطرح و مورد نقد قرار گرفته است. روش پژوهشی در این تحقیق، کیفی از نوع توصیفی - تحلیلی بوده و با هدف بررسی و اثبات تعمیم معنا برای کلمه «ظلم» در سوره انعام و نقض تخصیص آن بر یک مصداق صورت گرفته است.
بررسی مقاله «عقود و عهود» از دایره المعارف قرآن «لیدن»
محمدعلی راغبی و معصومه سادات فرحی
چکیده: مقاله حاضر به ترجمه و نقد مقاله «عقود و عهود» از دایرهالمعارف قرآن «لیدن» پرداخته است. نویسنده مقاله به دو واژه «عقد» و «عهد» در قرآن کریم و وجوه تفاوت آنها، مباحث کلی مرتبط با عقد بیع، مصادیق عقد، حق فسخ و تفاسیر مختلف از مفهوم «عقد» و «عهد» پرداخته است. عقود و قراردادها از مباحث مهم کتب فقهی هستند، بهخصوص بیع که چنانکه خود نویسنده اذعان دارد، هسته تمام التزامات قانونی را تشکیل میدهد و بسیاری قراردادها مبتنی بر الگوی بیع هستند. نویسنده مقاله مفهوم «عقد» و «عهد» و تفاوت آنها را به خوبی تبیین نکرده است. در عوض بیش از حد لازم به شرح واژههای مرتبط، مثل «میثاق» یا واژههای «ولیّ» و «والی» که ارتباط مستقیم با موضوع ندارد، پرداخته است. در مقاله حاضر اشکالات مطرح شده و پارهای از ایرادات دیگر مورد نقد و بررسی قرار میگیرد./۸۲۲/ن ۶۰۲/ش