مبانی حقوقی حج و زیارت در اسلام و مسیحیت

به گزارش سرویس بین الملل خبرگزاری رسا،  به نقل از رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در قرقیزستان در مقاله «مبانی حقوقی حج و زیارت در اسلام و مسیحیت» نگارنده مبنای قانونی و حقوقی حج و زیارت را به‌عنوان یک پدیده اجتماعی و فرهنگی تحقیق می‌کند. پس از بررسی قوانین و مقررات مربوطه در این زمینه به این نتیجه می‌رسد که در نظام حقوقی قرقیزستان مسائلی وجود دارد که مستلزم رسیدگی و اقدامات لازم می‌باشد که این مشکلات در نوع و چگونگی حج و زیارت تأثیر می‌گذارد.

واژگان کلیدی: حج و زیارت، قرقیزستان، اسلام، مسیحیت، گردشگری دینی

منظور از زیارت پدیده دشوار معنوی و اجتماعی-فرهنگی است که در طول قرون متمادی رشد و توسعه بسیاری از اقوام و ملت‌ها را اعم از تعلق قومی یا دینی، عوامل جغرافیایی یا ویژگی‌های تاریخی همراهی می‌کند.

زیارت که ریشه در گذشته و تاریخ دارد به‌عنوان یک پدیده اهمیت خود را از دست نداده است. در جهان امروز زیارت یکی از پدیده‌های درحال‌توسعه است که بسیاری از حوزه‌های جامعه در آن دخیل هستند. منظور از زیارت یک نوع فعالیت دینی و سفر به اماکن مقدس واقع در خارج از محل سکونت دائمی افراد زائر می‌باشد.

از آنجایی‌که زیارت در قرقیزستان امروز یک پدیده توسعه‌یافته است، مبانی حقوقی کنترل و نظارت بر آن نیز وجود دارد. مبانی حقوقی زیارت در قرقیزستان در سند مبانی سیاست‌گذاری دولتی قرقیزستان در حوزه ادیان برای سال‌های 2020-2014 ارائه‌شده است. این سند بیانگر موضع اصلی دولت در حوزه ادیان است. زیارت و به‌ویژه حج مورد توجه ویژه در این سند قرار گرفته است.

در این سند نوشته‌ شده است که سازماندهی و برگزاری حج یکی از معضلات سیاست‌های دینی کشور است زیرا مدل و راه و روش سازماندهی آن تاکنون طراحی نشده است. طبق سند مبانی در زمان‌های مختلف روش‌های مختلف سازماندهی آن بکار گرفته‌شده  اما اثربخشی خود را نشان نداده است. مشکل این است که تاکنون استانداردهای یکسانب برای سازماندهی امور حج در تمام مراحل آن از اختصاص سهمیه، تنظیم فهرست حجاج و صدور روادید و سیستم مالیات‌بندی کار نشده است. این امر باعث می‌شود که در قرقیزستان در تمامی مراحل حج لابی منافع برخی افراد، سوءاستفاده از موقعیت کاری و فساد مالی رایج شود. برای بهینه‌سازی این فرآیند ضروری است روش‌های مؤثر تعامل بین نهادهای دولتی ازیک‌طرف و اداره مفتیات قرقیزستان از طرف دیگر بکار گرفته شود. تنها در این صورت می‌توان مقدمات حج منصفانه و بی‌خطر را فراهم کرد.

ولیکن به‌رغم تلاش‌ها برای  جستجوی روش مناسب برای برگزاری حج در شرایط یک دولت سکولار مسئله عملیاتی شدن این مورد هنوز حل‌نشده است. مبانی تصویب‌شده سند قانونی با تأثیر مستقیم نیست بلکه سیستم افکار و ایده‌ها است که مبنایی برای وضع و تصویب قوانین مربوطه می‌باشد. لذا طبق قانون قرقیزستان؛  هیچ نهاد دولتی بر اجرای مبانی سیاستگذاری دولت قرقیزستان در حوزه ادیان نظارت ندارد. این بدان معنی است که مفاد این مبانی صرفاً جنبه شعاری دارند و توجه را به‌ضرورت نظارت دولتی بر حوزه‌های مهم و حساس دینی جامعه معطوف می‌سازد.

اما طبق قانون اساسی قرقیزستان، این کشور دولت سکولار بوده که در آن دین از دولت جداشده و دولت مجاز به دخالت در ادای آئین و اعمال دینی نمی‌باشد. لذا ازیک‌طرف دولت باید از هرگونه آئین‌های دینی فاصله بگیرد و از طرف دیگر مسئله حج توسط دولت ازجمله از طریق امضای موافقت‌نامه بین قرقیزستان و عربستان سعودی حل می‌شود.

تلاش برای حل این مشکل با تصویب قانون "آزادی ادیان و سازمان‌های دینی در قرقیزستان" به‌عمل‌آمده است در این قانون زیارت به‌عنوان سفر یا بازدید مؤمنان از اماکن مقدس دینی تعریف‌شده است. نیز طبق این قانون اداره مفتیات قرقیزستان در برابر سفرهای حج و عمره اتباع قرقیزستان به اماکن مقدس واقع در قلمرو عربستان سعودی مسئولیت دارد. همچنین سازمان‌ها و نمایندگی‌های مختلف مایل به کمک در سازما‌دهی حج نیز حق‌دارند ارتباطات بین‌المللی با رعایت قوانین قرقیزستان برقرار نمایند. بدین ترتیب دولت مسئولیت خود را برای برگزاری حج به عهده اداره مفتیات می‌گذارد. علاوه بر این دولت قرقیزستان مصوبه سازما‌دهی و برگزاری حج و عمره اتباع قرقیزی به مکه را تصویب نموده است. در این سند مهم‌ترین نکات سازماندهی حج  تمتع و حج عمره بیان‌شده است.

اداره مفتیات قرقیزستان به‌نوبه خود نیز بر امور حج و عمره نظارت دارد. این امر در اساسنامه آن، قرارداد بین وزارت حج عربستان و مفتیات قرقیزستان و نیز اساسنامه مرکز عمره و حج مفتیات قرقیزستان ذکر شده است.

علاوه بر این، وزارت حج عربستان سعودی به‌طور دوره‌ای یادداشت‌هایی را به وزارت امور خارجه قرقیزستان ارسال می‌کند که جنبه‌های خاص انجام حج را تنظیم می‌کند.

دیمیتری کاباک کارشناس حقوق بشر [ن.ک. کتاب "آزادی مذهب و اعتقادات در قرقیزستان"، ص. 72] خاطرنشان می‌کند که امروز حدود 20 یادداشت ازاین‌دست به قرقیزستان آمده است. بر اساس این اقدامات قانونی؛ اداره مفتیات، نمایندگان کمیسیون امور دولتی امور ادیان و نمایندگان وزارت حج عربستان سعودی هرسال توافق‌نامه‌ای را امضا می‌کنند که تعیین‌کننده سهمیه زائران قرقیزستان برای سال جاری از قرار 0.1 درصد جمعیت کل مسلمانانی که در قلمرو جمهوری قرقیزستان زندگی می‌کنند و شهروند قرقیزستان هستند؛ می‌باشد.

در برگزاری حج از سوی قرقیزستان نه‌تنها نهادهای ناظر بر حوزه دینی بلکه نهادهای لائیک ازجمله وزارت بهداشت، کمیته دولتی امنیت ملی، وزارت حمل‌ونقل نیز مشارکت می‌کنند. در عربستان سعودی وزارت حج و سفارت عربستان در قرقیزستان متولیان امور حج و عمره هستند. در سازماندهی مستقیم حج اداره مفتیات و کمیسیون دولتی امور ادیان مشارکت می‌کنند. این دو نهاد مسئول تقسیم سهمیه برحسب ساکنین شهرها و شهرستان‌ها، ارائه برآورد هزینه‌های سفر حج و عمره، هماهنگی وسایط نقلیه، پوشش زوار، تنظیم فهرست زوار و تعیین راهنمایان از میان افرادی که به تائید اداره مفتیات رسیده باشند هستند.

لذا می‌توان گفت که تعداد زیادی از نهادها اعم از دولتی و غیردولتی قرقیزستان متولی امور حج هستند. بااین‌حال هرسال نام اداره مفتیات در بسیاری از جنجال‌های ناشی از فساد مالی پیرامون حج از فساد در هنگام تقسیم سهمیه‌ها بین اتباع گرفته تا اعزام اتباع سایر کشورها با گذرنامه‌های جعلی قرقیزی یاد می‌شود. این امر نشان می‌دهد که به‌رغم توجه بالای دستگاه‌های قانونگذار به این مسئله، امور حج در قرقیزستان یک حوزه مشکل‌ساز می‌باشد. (حج 2018: 500 دلار و گذرنامۀ زیست‌نگار).

فساد در سیستم تقسیم سهمیه‌ها موجب می‌شود حج از یک عمل دینی و معنوی به یک سفر توریستی تبدیل شود. بسیاری از زوار قرقیزستان که به مکه مشرف می‌شوند به عمق این فریضه پی نمی‌برند بلکه به دنبال نشان دادن وضع مالی خوب خود و صرفاً تهیه یک سلفی (selfi) در کنار کعبه هستند. به‌علاوه ازآنجایی‌که حج سفری هزینه‌بر است و با توجه به فساد حاکم در این حوزه؛  تبدیل به سفری رؤیایی می‌شود که اکثر مسلمانان عادی قرقیزستان به‌سختی می‌توانند به هدف و آرزوی خود برسند. قرقیزهای عادی به اماکن دینی، تاریخی و طبیعی سفر می‌کنند. علت آن این است که اسلام در فرهنگ قرقیزی رنگ و بوی خرافاتی دارد. در واقع اسلام قرقیزی در تلفیقی از رعایت اعیاد روزه و آداب و شئون اسلامی و احترام به اموات و اجداد، زیارت از مزارها و سایر اماکن مقدس است.

نکته جالب این است که قرقیزها در هنگام زیارت از اماکن تاریخی و طبیعی از آئین مرسوم در اسلام سنتی مانند اعتقاد به خدا، رعایت وضو و طهارت قبل از آغاز زیارت، خواندن قرآن و ... پیروی می‌کنند.

برای نمونه، بسیاری از زوار قرقیزی که امکان سفر حج را ندارند از کوه سلیمان واقع در جنوب این کشور به‌عنوان یکی از مهم‌ترین اماکن مقدس قرقیزستان زیارت می‌کنند. طبق آمار رسمی هرسال حدود 100 هزار نفر از قرقیزستان از کوه سلیمان زیارت می‌کنند. (ن.ک. مقاله "تعداد گردشگران بازدیدکننده از موزه کوه سلمیان بیشتر می‌شود": معاون رئیس موزه).

مکان مقدس دیگر به نام آق باتا (Ak Bata) در شهر آق سوی قرقیزستان واقع است. در این محل هفت درخت چنار و یک چشمه قرار دارد که کف این چشمه را زوار با سنگ‌های قرمز سنگ فرش کرده اند. تعداد زیادی از زوار به این مکان می‌آیند تا عبادت کنند و از خدا کمک بخواهند".

جالب این است که به زیارت مسیحی در نظام حقوقی قرقیزستان توجه کافی مانند حج نشده است. ازیک‌طرف، علت آن جمعیت غالب کشور است که 83 درصد آن مسلمان و 15 درصد آن مسیحی هستند. (ن.ک. مقاله "ادیان در قرقیزستان") و از طرف دیگر اینکه حج در سنت اسلام یک فریضه و امری واجب برای هر مسلمان است.

در سنت دینی مسیحی فریضه زیارت وجود ندارد. زیارت در مسیحیت یکی از مظاهر تقوا و دینداری است که بیشتر یک تمایل و آرزویی برای عبادت و دعا در اماکن مهم برای دین مسیحیت، رؤیت این مقدسات که ارتباطی به زندگی زمینی عیسی مسیح و گسترش مسیحیت دارد. باید این نکته را در نظر داشت که امروز زیارت برای مسیحیان به توریسم دینی و توریسم زیارتی تبدیل‌شده است. در این نوع سفرها نمایندگانی از اقوام مختلف (که همگی مسیحی هستند) با قصد زیارت شرکت می‌کنند. از این نظر زیارت مسیحی در قلمرو قرقیزستان فقط تابع قانون گردشگری می‌باشد. در این قانون آمده است: منظور از توریسم سفرهای موقت به خارج از محل اقامت دائمی به‌منظور دینی و بدون اشتغال به کار دارای دستمزد در کشور مقصد است؛ یعنی هیچ اشاره‌ای به موضوع زیارت و نیز توریسم دینی در این قانون نشده است.

بدین ترتیب می‌توان گفت که در حوزه روابط اجتماعی و بخصوص گردشگری دینی هیچ قانون مرتبطی تصویب نشده است. مفهوم زیارت در سطح قانونی فقط در ارتباط با حج بکار می‌رود.

مفهوم توریسم دینی در قوانین قرقیزستان اصلاً یاد نمی‌شود. با این حال باید گفت که توریسم دینی یک نوع مخصوص و منحصربه‌فرد توریسم است که مستلزم نظارت از سوی قانون‌گذاران است. زیارت مسیحی در هیچ‌کدام از مقررات و قوانین قرقیزستان ذکر نشده است. حوزه اسقفی کلیسای پروتستان روسی قرقیزستان و نیز تور گردانان که تورهای خصوصی ارائه می‌دهند از سازمان دهندگان اصلی زیارت مسیحی هستند. در سایت رسمی کلیسای روسی در بیشکک برنامه زمان‌بندی سفرهای زیارتی ارائه‌شده است که همه علاقه‌مندان می‌توانند زمان مناسبت و شرایط انجام زیارت را بررسی نمایند.

توریسم دینی حوزه‌ای است که امروزه به‌طور فعال توسعه می‌یابد. گردشگری دینی هیچ محدودیت جنسیتی، سنی، موقعیت اجتماعی برای فرد ایجاد نمی‌کند و فرآیند جهانی‌شدن باعث کاهش هزینه‌های سفر می‌شود. تور گردانان حتی سفرهایی را ارائه می‌دهند جامع و کامل، شامل همه‌چیزهای مربوط (all inclusive) و اطلاعات مربوطه در خصوص رویدادها و مناسبت‌های دینی در شبکه اینترنت موجود است. بااین‌حال تنظیم و نظارت قانونی بر این حوزه تنها در چارچوب قوانین مدنی و قانون گردشگری قرقیزستان امکان‌پذیر می‌باشد.

نتیجه‌گیری:

دولت با داشتن نظام سکولار توجه زیاد به آئین و اعمال اسلامی مانند حج می‌دهد و تلاش دارد کلیه امور این فرآیند را در تمام مراحل اجرایی تسهیل نماید؛ اما در قوانین و سایر اسناد مقرراتی هیچ اشاره‌ای به زیارت در سایر ادیان رایج در این کشور نشده است. از یک‌سو علت آن جمعیت غالب کشور که مسلمان هستند و از طرف دیگر اینکه به معنی نادیده گرفتن حقوق پیروان سایر ادیان تلقی می‌شود. لذا نظام حقوقی قرقیزستان مسائل و موضوعاتی مستلزم هماهنگی و پیگیری وجود دارد. به‌رغم اینکه طبق قانون اساسی قرقیزستان یک کشور سکولار می‌باشد قوانینی ناظر به حوزه دینی و نیز زیارت و حج مانند قانون آزادی ادیان و سازمان‌های دینی قرقیزستان، مصوبه دولت مبنی بر سازمان‌دهی و برگزاری حج به مکه، مبانی سیاست‌های دولتی قرقیزستان در حوزه ادیان برای سال‌های 2020-2014، قرارداد مشترک بین قرقیزستان و عربستان سعودی و نیز تعداد زیادی از اسناد داخلی اداره مفتیات وضع و تصویب‌شده است؛ اما این اسناد و مقررات صرفاً مربوط به امور حج است که هیچ اشاره‌ای به سایر ادیان ندارد.

منابع و مآخذ:

Закон Кыргызской Республики «О свободе вероисповедания и религиозных организациях в Кыргызской Республике» от 31 декабря 2008 года № 282.

Закон Кыргызской Республики «О туризме» от 25 марта 1999 года № 34.

Конституция Кыргызской Республики от 27 июня 2010 года.

Концепция государственной политики Кыргызской Республики в религиозной сфере на 2014-2020 годы. Утверждена Указом Президента Кыргызской Республики от 14 ноября 2014 года № 203.

Постановление Правительства Кыргызской Республики «Об организации и осуществлении паломничества граждан Кыргызской Республики в Мекку (хадж, умра)» от 9 августа 2010 года № 153.

Религия в Киргизии. // [URL] https://www.advantour.com/rus/kyrgyzstan/religion.htm

Свобода религии и убеждений в Кыргызстане. Содействуя межконфессиональному согласию и обеспечению верховенства права / Под ред. Кабака Д. Бишкек, 2015. – С. 72.

Туристы стали чаще посещать Сулайман-Тоо – замдиректора музейного комплекса // [URL] http://old.kabar.kg/regions/full/95345

Хадж-2018: 500 долларов и биометрический паспорт // [URL] http://www.nlkg.kg/ru/

society/religion/xadzh-2018-500-dollarov-i-biometricheskij-pasport

***

گفتنی است، در سال 2019 میلادی عربستان سعودی تعداد 5510 سهمیه برای انجام سفر حج  به قرقیزستان اختصاص داده بود. هزینه سفر حج برای زوار قرقیزی در آن سال  3000 دلار بوده است. هرسال تعداد متقاضیان قرقیز برای سفر به حج تمتع افزایش می‌یابد. برای نمونه در سال 2020 قبل از شیوع ویروس کرونا تعداد 7525 نفر از اتباع این کشور برای سفر حج ثبت‌نام کرده بودند در حالیکه سهمیه اختصاصی امسال 6110 نفر اعلام شده بود. هزینه پیشنهادی سال 2020 نیز برای هر زائر قرقیز 3350 دلار آمریکا در نظر گرفته شده بود.